دولتی به کام رندان

• 
• 

 

نویسنده: دکتر اصغر منتـظرالقائم* - دکتر علی‌اکبر جعفری**

مقدمه
 نقش صفویان در تاریخ تشیع درچه متغیرهایی می‌تواند بررسی شود؟
 برای پاسخگویی به این سوال، این فرضیه پیش روست که: «صفویان شرایطی را فراهم نمودند که مذهب تشیع توانست به عنوان ایدئولوژی حاکمیت در جهان اسلام مورد توجه و پذیرش قرار گیرد.»

بررسی این موضوع در حوزه مطالعات تاریخی و از نوع توصیفی- تحلیلی قرار می‎گیرد. در این بررسی از روش تحقیق تاریخی استفاده شده و روش جمع‎آوری داده‎ها مبتنی بر نوشته‎های مورخان ایرانی عصر صفوی و سفرنامه‎های اروپاییان و نیز تحقیقات جدید می‎باشد. یافته‎های اساسی تحقیق، فرضیه‎ی فوق را تایید می‎نماید و نشان می‎دهد که در دوران حاکمیت سیاسی صفویان و رسمیت مذهب تشیع، شرایطی فراهم شد که حکما، فقها، علما، دانشمندان و هنرمندان شیعه مذهب با فعالیت و تلاش و کوشش خود، توان مذهب تشیع را به عنوان ایدئولوژی حاکمیت و توانمند در جهت ایجاد هویتی جدید و تمدن ساز، تثبیت نمایند.

 ورود اسماعیل، کوچکترین فرزند شیخ حیدر، به تبریز در سال 907 ه.ق و تشکیل سلسله صفویه و اعلام رسمی مذهب تشیع، پایانی خجسته بر یک دوره‌ی طولانی تلاش شیوخ صفوی برای بدست‎گیری قدرت بود. با این وجود، این اقدام او، آغازی برای پرداختن به جنبه‎های مختلفی از توان و انرژی مذهب تشیع نیز محسوب می‎شد که تا آن زمان فرصتی برای قرار‎ گرفتن در جایگاه حاکمیت پیدا نکرده بود. گزارش‎های تاریخی نشان می‎دهند که این نوجوان صفوی با حمایت گروهی با عنوان «اهل اختصاص» چگونه توانست به این مهم دست یابد؛ لذا موفقیت او تا حد بسیار زیادی متاثر از وجود همین حلقه‎ی پیرامونی اوست که با استفاده از شرایط جامعه و قرار گرفتن در پشت‎سر نوجوانی از خاندان متنفذ و مورد توجه صفویه، اهداف و برنامه‎های خود را اجرا نمودند. این روش به عنوان الگویی در تمام دوران حاکمیت صفویه اما با عنوان و شکل دیگری ادامه یافت که حاصل آن، قرار گرفتن تشیع فقاهتی در صدر حاکمیت جامعه ایران بود. بر این اساس دولت صفویه با اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور و حمایت از آن، فرصتی را فراهم نمودند که نخبگان دینی و علمی و هنری جامعه با دست‎زدن به تلاش و فعالیت‎های جدی توانستند این مذهب را به عنوان ایدئولوژی توانمند برای اداره‎ی امور مختلف جامعه تثبیت نمایند.
 حمایت دولت صفوی از مذهب رسمی تشیع و استفاده ی بهینه از این شرایط توسط علما، دانشمندان و هنرمندان، موجب شد تا هویت جدیدی مبتنی بر آموزه‎های تشیع برای ایران بوجود آید و توان تمدن‎سازی تشیع به نمایش درآید. بر این اساس، نقش و اهمیت دولت صفویه در تاریخ ایران و تاریخ تشیع بسیار اساسی و مهم است، به گونه‎ای که مطالعات در این حوزه‎ها بدون توجه به این دولت، مطالعه‌ی ناقصی خواهد بود.
 اگرچه مطالعات گوناگونی در مورد چگونگی رسمیت مذهب تشیع در دوره‌ی صفویه و تاریخ تشیع در این دوره صورت گرفته و کتاب‎ها و مقالات متعددی نوشته شده است، اما تمامی، ناظر بر سیر گرایش و رشد این مذهب در این مقطع خاص می‎باشد و لذا کمتر به تحلیل و بررسی نقش این دولت در تاریخ تشیع و نهادینه‎کردن این مذهب به عنوان ایدئولوژی حاکمیت پرداخته‎اند. براین اساس، متغیرهایی را که به واسطه‎ی آن‌ها می‎توان به ارزیابی نقش صفویان در تاریخ تشیع پرداخت باید بررسی و تحلیل نمود و در این بررسی و بدلیل آنکه تحولات تاریخی را هیچ‎گاه نمی‎توان خطی محور تصور نمود، ضرورتا نگاه مختصری به تاریخ تشیع در ایران قبل از صفویه و دوره صفویه نیز شده است تا با استفاده از آن‌ها، نقش و اهمیت صفویان در تاریخ تشیع به صورتی دقیق‌تر مورد بررسی قرار گیرد.

چشم انداز تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا صفویه
 اگرچه دولت صفویه به عنوان عامل اصلی رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع در ایران شناخته می‎شود، اما موضوع گرایش مذهبی یک جامعه نیز به مانند دیگر پدیده‎های تاریخی، یک موضوع شبکه محور است. عوامل متعددی در یک دوره‎ی زمانی نه‌صد ساله دست به دست هم داد و شرایطی را فراهم نمود که تشکیل دولت صفویه و اعلام رسمی مذهب تشیع، نتیجه و ثمره‎ی آن بود. تکیه‎گاه اصلی این شرایط، نفوذ تدریجی اما آهسته و آرام تشیع در ایران از همان قرن اول هجری بوده است. پذیرش تشیع و گرایش به آن در تاریخ ایران یک پدیده‎ی تدریجی و در بستر زمانی نُه قرن بود، اگرچه رسمیت آن در دوره‌ی صفویه به صورت دفعی رخ داد. صرف‎نظر از آگاهی ایرانیان از موقعیت و جایگاه اهل بیت(علیهم‌السلام) در قرآن و نظر رسول خدا (صل الله علیه و آله) و گرایش قلبی به اهل بیت (علیهم‌السلام)، برخی از نواحی ایران از همان قرن اول هجری به عنوان پایگاه شیعیان شناخته شده است. قیام مختار و همراهی ایرانیان با وی، کشتار وحشیانه‌ی ایرانیان به وسیله مصعب‎بن‎زبیر، جنایات و مظالم آل‎امیه و حجاج‎بن‎یوسف، موجب همراهی ایرانیان با اهل بیت(ع) و مهاجرت عده‎ای از شیعیان کوفه به ایران شد تا بتوانند بدون دغدغه‌ی خیال و به آسودگی در این سرزمین زندگی کنند؛ از جمله فرزندان سائب بن مالک اشعری بودند که از کوفه به ایران مهاجرت کردند و در قم ساکن شدند.¹ اشعریان مهاجر به قم، دوست‌دار اهل بیت(ع) بوده و اظهار تشیع می‎نمودند. لذا اهل قم به زودی به تشیع گرویدند و قم به اولین پایگاه تشیع در ایران تبدیل شد، به ویژه از آن رو که مسکن دیگر قبایل شیعی نیز شد.²

 کانون شیعی قم در گذر زمان توانست نقش موثری در گسترش تشیع در نواحی پیرامونی خود ایفا نماید به گونه‎ای که شعاع آن به کاشان، آوه، تفرش و حتی به شمال ایران نیز کشیده شد. گزارش‎های موجود، گرایش مذهبی مردم کاشان را نشان می‎دهد. در قرن هفتم هجری، مردم این شهر، شیعه‌ی امامیه بوده و همه روزه، صبح در انتظار امام زمان (عج)، مراسمی برگزار می‎نمودند، همانگونه که تشیع مردم آوه و تفر‎ش را اثنی عشری نوشته‎اند.³ با این وجود، از زمان تاسیس سلسله‎ی آل بویه و سپس حاکم‎شدن آن‌ها در بغداد، گرایش مردم ایران به تشیع، قویتر شد.⁴ روزگاری که شعارهای شیعی بر سر در مساجد دیده می‎شد و از مأذنه‎های بغداد به گوش می‎رسید و مراسم عاشورای حسینی در خیابان‎ها و معابر بغداد برپا بود و اهل سنت بغداد را توان مخالفت و جلوگیری از آن را نبود. ⁵ چنین به نظر می‎رسد در این دوره، قدرت سیاسی جهان اسلام عمدتا در دست شیعیان بود زیرا در شمال آفریقا و مصر فاطمیان، در یمن زیدیان، در جنوب عراق بنی‎شاهین، در حله خاندان بنی‎مزید از قبیله شیعی بنی‎اسد و در ایران و عراق آل‎بویه حکمرانی داشتند. اگرچه دوره‎ی تسلط آل بویه بر بغداد دیری نپایید، اما اثرات این گرایش قوی ایرانیان به تشیع با تمام ناملایمات سیاسی، نظامی و مذهبی پس از آن به ویژه دوران غزنویان و سلجوقیان پایدار ماند و بسیاری از نخبگان اداری و دبیران ایرانی در دستگاه خلفای عباسی و سلاجقه نفوذ کردند و به مقامات عالی رتبه وزارت دست یافتند.

 انتظار ایرانیان شیعی برای حضور فعالانه‎تر در مسائل جامعه با حمله‌ی مغولان به بغداد و سقوط خلافت عباسی تحقق یافت. سقوط عباسیان در سال 656 ه.ق، که در جریان حمله‌ی هولاکوخان به بغداد و کشته‎شدن المستعصم بالله صورت پذیرفت، به ویژه با توجه به نقشی که برای خواجه نصیرالدین طوسی و ابن‎علقمی در این ماجرا بر شمرده شده است،⁶ از یکسو و تسامح مذهبی مغولان از سوی دیگر، گرایش ایرانیان به تشیع را بیشتر و گسترش تشیع را در ایران فراهم کرد. براین اساس، تغییر مذهبی که از گذشته و در مسیر تسنن به تشیع آغاز و در مسیرهای مختلفی همچون سیاست، فرهنگ، ادب، حدیث، عرفان و تصوف به جریان در‎آمده بود،⁷ با سقوط خلافت عباسی شتاب بیشتری به خود گرفت. در این میان، نقش خواجه نصیر الدین طوسی، حکیم شیعی با تاسیس رصدخانه و دانشگاه مراغه با یک برنامه‎ریزی تمدن‎ساز برای جبران ویرانی‎های مغول و پیشرفت علمی و تمدنی ایران را نباید نادیده گرفت. وی با جمع‎آوری دانشمندان از سراسر ایران و از چین و اندلس و مصر و شام در مراغه، گامی دراز مدت در راه تولید علم تمدن‎ساز مبتنی بر عقلانیت شیعی برداشت. اقدامات خواجه نصیرالدین، زمینه توسعه‎ی مدنیت و شهرسازی و علوم گوناگون را فراهم ساخت. در جریان این تلاش‎های علمی و مجاهدت‎های عالمانه، جریان‎های فکری و مذهبی زیادی نیز بوجود آمد که« گاه در کسوت تصوف و گاه -و صد البته بیشتر اوقات- در مذهب تشیع -شیعه اثنی عشری- متبلور گردید.»⁸ پیدایش چنین فضایی بر تحکیم جایگاه تشیع در ایران می‎افزود، لذا در روزگار ایلخانان و به ویژه با سقوط آن‎ها با وجود حکومت‎های سنی مذهب در ایران، رشد چشمگیر تشیع بسیار محسوس بود. در این دوره، نوع جدیدی از گرایش مذهبی اسلام‎مدار در جامعه ایرانی رایج شد که از آن با عنوان «تسنن دوازده امامی» یا «اسلام مردمی» یاد شده است. برخی از وِیژگی‎های این جریان جدید عبارت بودند از:
-گرایش به اهل بیت (ع) با نگارش فضایل و مناقب ایشان و اظهار ارادت به ساحت آن‌ها با وجود داشتن اعتقاد به خلفای راشدین. این گرایش عمومی به ویژه در میان جریان‎های منشعب شده از تسنن در این دوره مشهود بود.
- گرایش به برخی آموزه‎های اعتقادی شیعی و رواج برخی از مناسک و آداب مذهبی شیعه به ویژه در موضوع عاشورا.
- پرهیز از تعصب‎های مذهبی شدید به ویژه در برخورد با دیگر فرق مذهبی و ایجاد تمایل برای همکاری و دوستی با آن‌ها.
-عقیده به حاکم آرمانی که همه منتظر او بودند؛ خلیفه واقعی پیامبر(صل الله علیه و آله)که مشتاقانه به انتظار رهبری او بر جامعه نشسته بودند و او کسی نبود جز مهدی موعود(عج) که مذاهب مختلف انتظار آمدنش را می‎کشیدند.

 علاوه بر مسائل پیش گفته، عامل دیگری که موجب رشد چنین جریانی شد، جریان‎های عرفانی و نیز صوفیانه بود که رابطه‎ی تنگاتنگی با حضور قوی عناصر تشیع برقرار کرده بودند. بر این اساس، گسترش عرفان و تصوف با صبغه‌ی شیعی، برجسته‎ترین سیمای دینی در این دوره بود.
 این گرایش مذهبی جدید علاوه بر آنکه زمینه‎ساز گرایش بیشتر به شیعه دوازده امامی را در قرن بعد فراهم نمود، در آثار علمی و نوشته‎های این دوره، کتبیه‎های مساجد و اماکن تاریخی و مهم‎تر از همه جبنش‎های مذهبی، سیاسی قرن هشتم و نهم هجری قمری همچون سربداران، مرعشیان، کارکیائیان و نیز مشعشعیان در خوزستان تاثیر گذاشت. این جریان نه تنها در مرزهای سیاسی و فرهنگی ایران آن دوره بلکه در بیشتر قلمرو جهان اسلام دیده می‎شود، اما کانون مهم و اصلی آن را باید در مرزهای ایران دید. آنچه بر شکل‎گیری این جریان و تشدید آن در ایران تاثیر گذاشت، تسامح و تساهل مغولان، فقدان حکومت مرکزی قدرتمند بعد از سقوط ایلخانان، گرایش برخی حاکمان به اسلام جدید، تشکیل حکومت‎های محلی شیعی، خروج برخی مناطق و نواحی از دایره‎ی قدرت و نفوذ حاکمیت‎ها و تحلیل رفتن نفوذ دولت‎ها بر این نواحی و سرانجام نقش موثر علما و فقهای شیعه بود. این عامل آخر از موثرترین عوامل بوده است زیرا این گروه بر تلاش‎های عموما پنهان خویش در زمینه‎ی تغییر مذهب سلسله‎های حاکم افزودند و با این تلاش خود، آن‌ها را به سوی تشیع اصیل هدایت نمودند.⁹ نتیجه این عوامل را در گرایش مذهبی شیعی سلسله‎‎های بزرگ و کوچک محلی می‎توان دید که پس از سقوط ایلخانان در 736 ه.ق تا تشکیل دولت صفویه در 907 ه.ق در مناطق مختلفی از ایران تشکیل شده و حتی برخی معتقدند که تعدادی از این سلسله‎ها و از جمله آل‎جلایر، سربداران و قراقویونلوها دارای گرایش‎ها و تمایلات شیعی امامی بوده‎اند¹⁰. در این میان، اظهار‎نظر در مورد موقعیت شیعیان و رشد اندیشه‎ی تشیع امامیه در زمان تیمور با پیچیدگی خاصی همراه است، اما برآیند این دوره نیز نشانگر رشد گرایش به تشیع بوده است. اگرچه برخی به استناد گزارش مورخان زمان تیمور، او را شیعه معرفی می‎نمایند.¹¹ اما او معتقد به فقه تسنن بوده و حتی گفته شده که حنفی بوده است.¹² با این وجود، روابط او با علمای شیعه و به ویژه با گروه‎های شیعه، روابط دوگانه‎ای بوده است؛ از روابط دوستانه و صمیمیت تا سخت‌گیری و کشتار. لذا بی‎مناسبت نخواهد بود اگر گفته شود به رغم رشد گرایش تشیع در این دوره و تاثیرگذاری این رشد بر شخص تیمور، نظر تیمور و عملکرد او با شیعیان را تنها باید از جنبه سیاسی دید و به عبارتی در«موضوع اظهار دوستی علی (ع) از طرف تیمور، عامل سیاسی دخالت داشته» و او برای استفاده از تمام ظرفیت‎ها و امکانات اتباع خود به این ویژگی نیز متصف شده است.¹³ با وجود این مسئله، رشد تشیع امامی در این دوران، فضای فکری و فرهنگی اجتماعی ایران را گرفته بود. این گرایش و اقبال عمومی می‎توانست نوید غلبه نهایی اندیشه‎ی تشیع امامیه را بر سایر اندیشه‎ها فراهم آورد، موضوعی که با تشکیل دولت صفویه، صورت عملی به خود گرفت.

صفویان، از گرایش به تشیع تا اعلام رسمی آن
 یکی از موضوعات مهم در تاریخ صفویان، بررسی گرایش مذهبی آن‌ها به تشیع، پیش از تشکیل دولت صفویه است. این موضوع را می‎توان اصلی‎ترین مسئله در بررسی تاریخ شیوخ صفویه، در کنار بررسی خاستگاه و پیشینه‎ی آن‌ها محسوب کرد. دور از ذهن نخواهد بود اگر گرایش خاندان صفویه را به مذهب تشیع ادامه و تالی گرایش غالب مذهبی در روزگار ایلخانان و بعد از آن بدانیم. یک وِیژگی بارز گرایش‎های مذهبی آن دوره، جریان یافتن آن در مسیرهای مختلفی بود که از آن میان، مسیر تصوف و عرفان از اقبال بیشتری در بین مردم برخوردار بود. مقبولیت تصوف در ایران پس از حمله‎ی مغولان و قرن هفتم تا دهم هجری از یکسو و گرایش‎های متمایل به تشیع در بین آن‌ها از سوی دیگر، ترکیب جدیدی را ایجاد کرده بود که صفویان از آن استفاده بهینه نموده و حرکتی را بنیان گذاشتند که در نهایت به تشکیل این دولت و اعلام رسمی مذهب تشیع منجر شد.
 میزان باور و اعتقاد شیوخ صفوی به آموزه‎های شیعی را در میانه‎ی محوری می‎توان تصور نمود که یک سوی آن را انواع اتهامات و هتاکی‎های مخالفینی چون ازبکان فراگرفته که نسبت به اعتقادات مذهبی شاهان صفوی بیان داشته‌اند¹⁴و سوی دیگرش را تعاریف و تمجید و تکریم نویسندگان دوره صفویه و به ویژه آثاری همچون «صفوه الصفا» تشکیل می‎دهد.¹⁵ در این میان و بدون آنکه درصد اثبات یکی و ابطال دیگری باشیم، اذعان به این امر ضرورت دارد که شیوخ طریقت اردبیل نیز در همان میدانی حرکت می‎کردند که دارای شاخصه‎هایی می‎باشد. لذا بکار‎بردن واژه‎ی«سیاسی» بودن اقدام آن‌ها در استفاده از گرایش‎های مذهبی جامعه و پایبند نشان دادن خود به آن، دور از ذهن نخواهد بود. گرایش صفویان به تشیع تا پیش از تشکیل این دولت و اعلام رسمی مذهب تشیع به عنوان ایدئولوژی جدید حاکمیت، صرف‎نظر از نزدیکی آموزه‎های شافعی که آن‌ها بدان معتقد بودند، متاثر از شرایط جامعه و رواج همان نوع از اسلام پیش گفته بود. نکته‎ی مهم در این جریان این است که حرکت سیاسی تشیع روز به روز گسترش می‎یافت و شیوخ طریقت اردبیل نیز بخشی از این حرکت را تشکیل می‎دادند. لذا گرایش آن‌ها به تشیع، دقیقا تابعی از جریان‎های سیاسی - مذهبی ایران آن زمان محسوب می‎شد. اما با ورود اسماعیل به تبریز در 907 ه.ق و آغاز حکومت صفویان، این موضوع صورت دیگری به خود گرفت که تاحدودی با مسائل پیش از آن، تفاوت داشت.
 تشکیل دولت صفویه از نتایج نفوذ معنوی شیخ صفی‎الدین اردبیلی و فرزندان او در میان ایلات قزلباش بود. این نفوذ معنوی، آن‌ها را به صورت رهبران مذهبی‎ای درآورد که از قدرت سیاسی و نظامی ایل نیز بهره می‎بردند. ¹⁶
 طرح شعارهای مذهبی شیعه از سوی اسماعیل و الزام به پذیرش آن برای جامعه صرف‎نظر از مسائلی که در روابط صفویان با عثمانی‎ها و ازبکان بوجود آورد، شرایط داخلی و منطقه‎ای را نیز شدیدا تحث تاثیر خود قرار داد. پذیرش مذهب رسمی جدید در ایران با وجود گزارش مورخین از صدور فرمان‎های شدید در برخورد سخت با مخالفین و انتشار این مذهب با استفاده از گروهی که وظیفه گردن‎زدن‎ها را داشتند و با عنوان تبرائیان از آن‌ها یاد می‎شود،¹⁷ در مقایسه با برخورد دولتمردان عثمانی با مخالفین مذهبی خود، موضوع سخت و پیچیده اجتماعی نبود. فراهم بودن شرایط مذهبی جامعه برای پذیرش مذهب جدید و رشد گرایش‎های شیعی در آن دوره، تدریجی بودن پذیرش آیین تشیع در ایران صفوی و فشار مضاعفی که از سوی دولت‎های سنی مذهب شرق وغرب ایران بر این دولت وارد می‎شد، از دلایل اصلی این تفاوت است. بر این اساس، تشیع رسمی شده در آغاز دولت صفوی نیز همچون گرایش مذهبی پیش گفته‎ی آن‌ها؛ از نوع سیاسی بود. لذا پذیرش حاکمیت اسماعیل در هر منطقه و ناحیه را می‎توان به نوعی، تایید پذیرش مذهب او هم دانست. علاوه بر این، فاصله زیادی بین تشیع اعتقادی و فقاهتی با تشیع سیاسی در آن مقطع می‎توانست وجود داشته باشد. در توجیه این اقدام اسماعیل، آن را به حساب بکارگیری یک ایدئولوژی مذهبی پویا توسط دولت جدید برای غلبه بر مشکلات اولیه و نیز ایجاد تمایز آشکار بین خود و دولت عثمانی سنی مذهب گذاشته‎اند.¹⁸ اما علاوه بر این و حتی مقدم‎تر اینکه تصمیم اسماعیل متاثر از شرایط داخلی و گرایش از پیش موجود در جامعه نسبت به مذهب تشیع بود. اسماعیل با این کار خود، سه قرن تلاش‎های صورت‎پذیرفته برای اشاعه آموزه‎های مذهب تشیع را از قوه به فعل درآورد و با حمایت از این جریان، مذهب تشیع را یکی از مولفه‎های حاکمیت خود قرار داد. قضاوت پیرامون اینکه در این مورد او به تاریخ سیاسی دینی ایران دوران باستان و به ویژه دوره ساسانیان نظر داشته، به دلیل فقدان اطلاعات و سکوت منابع ممکن نیست، اما آنچه درادامه حیات صفویان دیده می‎شود، نشان از سیاست دینی آن‌ها داشت. لذا منطقی است اگر گفته شود که اعلام رسمی مذهب تشیع در آغاز دولت صفوی، به این دولت، هویّت ارضی و سیاسی داد¹⁹ اما در ادامه و تا پایان دولت صفوی، مذهب رسمی این دولت، نقش اصلی را در تکوین هویت ملی ایرانیان داشته است. به عبارت دیگر، مذهب تشیع در این دوره توانست با شکستن و پشت سر گذاشتن عوامل هویت قومی و سیاسی، در نقش عامل هویت‌ساز ملی ایرانیان ظاهر شود و همین امر، موجبات استمرار آن را به عنوان مذهب رسمی دولت‎های بعدی نیز فراهم نمود.²⁰

در بررسی تاریخ مذهبی ایران عصر صفوی و گرایش صفویان به تشیع اصیل دوازده امامی و به ویژه تشیع اعتقادی و فقاهتی، یکسان‎بینی مسیر گرایش و عوامل موثر بر آن در روزگار قبل از تشکیل این دولت و در روزگار دولت صفویان، نادرست است. اصولا عوامل موثر در گرایش به تشیع قبل از تشکیل دولت صفوی مسئله‎ا‎ی عموما داخلی و متاثر از شرایط حاکم بر مسائل داخلی بود در حالی که در گرایش به شیعه اعتقادی و فقاهتی، علاوه بر گذشت زمان و زمینه‎های داخلی، مسائل خارجی و سیاسی نیز موثر بوده است. این تفکیک حتی با وجود گزارش‎هایی مبنی بر رواج بسیار زیاد تشیع در بین تمام اقوام ترک زبان آسیای صغیر قبل از تشکیل دولت صفویه است.²¹ بدیهی‎ترین استدلال علاوه بر مسائل خارجی ناشی از هم مرزی دولت صفوی با دو قطب مستحکم جهان سنت در شرق و غرب خود به موضوع مهاجرت علمای شیعی به منظور بهره‎مندی از شرایط امنیتی موجود در قلمرو صفویه و استفاده از آن برای ترویج عقاید خود و نهادینه‎کردن تشیع در ایران باز می‎گردد. اگر روزگاری نهضت صوفیانه‎ی صفویان تنها سایه‎ای از گرایش‎های شیعی برخود داشت، در شرایط جدید تمام همّ و تلاش دولت صفوی، مصروف به قوام و دوام مذهب تشیع شد. اگر رمز پایداری و زنده‎ماندن نهضت صفویان بعد از مرگ جنید و حیدر در تزاید قدرت طریقت صوفی‌گری دیده می‎شد،²² در روزگار بعد، این قدرت نیروی مذهبی بود که در دستگاه اداری دولت صفوی نفوذ بیشتری پیدا کرد تا جایی که شاه تهماسب ضمن اظهار اطاعت از محقق کرکی، در مورد او متعقد بود که «او نائب حضرت ولی عصر (عج) بوده و سلطنت حقه‎ی حق او می‎باشد».²³ این جایگاه مستحکم کرکی تا جایی پیش رفت که حتی پس از مرگش نیز موجب شد تا در نزد شاه صفوی از جایگاه اجتهادی بالاتر برخوردار باشد و مجتهد جبل عاملی را ترجیح دهد،²⁴ بر خلاف آنکه علمای شیعی دیگری نیز همچون قطیفی از سایر بلاد هم حضور داشتند. اعلام عنوان «مجتهد الزمانی» برای شیخ عبدالعالی بن علی کرکی از سوی شاه اسماعیل دوم و بیان این مطلب که این عالم شیعی، صاحب برحق امر سلطنت است²⁵را باید نقطه‎ی عطفی در حرکت جامعه و دولت صفوی به سوی آموزه‎های شیعه دوازده امامی دانست، امری که در روزگار شاهان بعدی صفوی سرعت بیشتری به خود گرفت. ناگفته نماند که از زمان شاه عباس اول به بعد، اندک اندک زمینه‎های غلبه تشیع فقاهتی بر تشیع سیاسی فراهم شد و البته در روزگار جانشینان او، قدرتمندی جایگاه و موقعیت علما و مسائل داخلی، تاثیر مهم‎تری در این مسئله داشت تا نقش مسائل خارجی. سیاست مذهبی شاه عباس اول که حالت متعادل‎تری نسبت به پیشنیان خود داشت و تعصّب کمتری در این حوزه نشان می‎داد، ضمن آنکه علاقه کافی نیز به ترویج و تقویت مذهب تشیع داشت، از عوامل مهم و موثر این موضوع بود.²⁶ همچنین وجود علما و فقها و فلاسفه‎ی بزرگ جهان تشیع در این مقطع نیز بر تحکیم و قوت جریان رو به رشد حرکت به سمت تشیع فقاهتی موثر بود. شیخ بهایی، میرداماد، ملاعبدالله شوشتری اصفهانی، ملامحمد تقی مجلسی و فرزندش ملامحمدباقر، ملامحسن‎فیض‎کاشانی و ده‎ها عالم و متفکر شیعی این دوره توانستند حرکتی را که محقق کرکی، غیاث الدین منصور دشتکی، شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی و دیگرانی از علمای بزرگ شیعه در اولین سده عمر سیاسی صفویان بنیان گذاشته و تبیین نموده بودند، با قوّت و استحکام ادامه دهند. این عده در این راه اگرچه متهم به همراهی و همکاری با حکام جائر و فاسق نیز شدند، اما نباید فراموش کرد که این امر تنها به منظور تکمیل و پیمودن راه نیم رفته بود و برای تحکیم هرچه بیشتر قدرت تنها مرکزیت شیعی در آن هنگام بود. در اصل، ضرورت دفاع از مذهب حق و مصلحتی بزرگتر، آنان را موقتا به چنین موضعی کشانیده بود و در غیر این صورت، اصول سیاسی ایدئولوژی شیعی به گونه‎ای نیست که مشروعیت حاکم و نظام حاکمی را که قدرت را از راه‎های نامشروع به دست آورده و به شیوه‎های مغایر با ضوابط شرعی عمل می‎کند، بپذیرد.²⁷ بنابر همین ضرورت مقطعی است که سازگاری نهاد مذهب با نهاد حکومت و سلطنت صفوی در طول دوره حکومت آن‌ها همواره بر یک مسیر ثابت نبود و در برخی مواقع حتی با مخالفت آشکار و نهانی از سوی علمای طراز اول شیعه و گاه بدبینی دستگاه حاکمیت نسبت به نهاد دینی و روحانیت روبرو هستیم.²⁸

 با توجه به مسائل پیش گفته، گرایش شیوخ و طرفداران طریقت صفوی به آموزه‎های شیعی، اولا یک حرکت تدریجی و آرام آرام بود که تحت شرایط خاص جامعه‎ی ایران در قرون منتهی به اقدام اسماعیل در 907 ه.ق و اعلام رسمی مذهب تشیع شکل گرفته بود. بر این اساس، یک منطق علمی و درست در تبیین چرایی اعلام رسمیت مذهب تشیع ازسوی او؛ به سراغ خواب و رویاها نمی‌رود و هیچ‌گاه پای استدلال خود را چوبین بر نمی‌‎گزیند. شناخت دقیق شرایط زمانه، آن هم به واسطه حضور در صحنه‎های مختلف و نیز به دلیل وجود مشاورین و مربیان که اهل اختصاص نامیده شده‎اند²⁹ و تجزیه و تحلیل این اوضاع، موجب شد تا او با این کار خود، ایدئولوژی نوین و پر انرژی را برای تثبیت حاکمیت خود بکار ببرد. از سوی دیگر، آنچه اتفاق افتاد، یک حرکت دور از ذهنی نبود، حرکتی با زمینه‎های طولانی و قابل پیش‎بینی؛ لذا گفته شده که صفویه و آنچه انجام دادند، خود معلول بودند، معلول نهضت تشیع ایرانیان و نه اینکه تشیع ایرانی معلول نهضت صفویه باشد.³⁰ ثانیا این اقدام آن‌ها یعنی رسمیت مذهب تشیع، پایان راه نبود، ابتدای مسیر محسوب می‎شد. مسیری که به رغم طولانی و پر مخاطره بودنش، مقصد روشنی را پیش روی خود داشت. این مسیر، پس از فراز و فرود فراوان به منزلی رسید که به رغم تمام گرفتاری‌ها و مشکلاتش، نوید ساختار جدید مذهبی و هویّتی را برای ایران و ایرانی داشت. رسیدن به این نقطه موفقیت و اعتبار با حمایت دولتمردان صفوی و البته با تلاش و همت حکما و دانشمندان شیعی مذهب بود که در این دوران، خوش درخشیدند. در واقع شاهان صفوی در این زمینه، خود فاقد نظر و دیدگاه و اندیشه بودند. آن‌ها با آماده کردن شرایط و دفاع از مذهب تشیع، بستر مناسبی را فراهم کردند که موجب رشد دوباره و اوجگیری اندیشه‌های تمدن‌ساز شیعی، به مدد علما و حکمای این دوره شد. این عده در اصل همان نقش اهل اختصاصی را داشتند که اسماعیل را مطرح و بر کرسی پادشاهی نشانده بودند، با این تفاوت که در دوران بعد، این گروه در جهت تحکیم مبانی تشیع فقاهتی و تجلی آن در تمام امور اجتماع تلاش نمودند. حاصل این مجاهدت‎ها بود که صفویه را در تاریخ تشیع، پر اهمیت نمود.
 این ساختار جدید اگرچه در ابتدا با انگیزه‎های سیاسی شکل گرفت، اما در ادامه، مسیر اعتقادی را برگزید، لذا پایداری مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور حتی با فرو پاشیدن دولت صفوی از بین نرفت و به عنوان ایدئولوژی حاکمیت در سلسله‎های بعد از صفویه وجود داشت. با این وجود و فراتر از این دو نتیجه ارزشمند، اهمیت و نقش دولت صفوی در تاریخ تشیع از چنان شرایطی برخوردار است که بررسی تاریخ ایران و تاریخ تشیع بدون پرداختن به آن‌ها کاری ناقص خواهد بود.

  اهمیت دولت صفویه در تاریخ تشیع
 مذهب تشیع به عنوان ایدئولوژی حاکم در جهان اسلام از اوایل تشکیل دولت اسلامی و بعد از رحلت پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله) جز در مقاطع کوتاهی و آن هم کم اثر، هیچگاه نتوانسته بود به جایگاه خود دست یابد. این تاکید، نفی گسترش گرایش به تشیع را در طول دوران حاکمیت ایدئولوژی منشعب از تسنن نمی‎نماید. با این وجود، دولت صفویه برای اولین بار موفق شد تا این جایگاه را برای مذهب تشیع بازیابی نماید. بر این اساس، پرداختن به موضوع اهمیت دولت صفویه در تاریخ تشیع، موضوعی کلیدی و اساسی می‎باشد. رهبر انقلاب اسلامی در یکی از سخنرانی‌های خود در تبیین این اهمیت می فرمایند:«اینجانب برخلاف کسانی که صفویه را در چشم‎ها ضد ارزش کردند، تاکید می‌کنم که صفویه بزرگ‌ترین حق را به دانش فقاهت و کلام شیعی دارند، زیرا آن‌ها بودند که راه را باز کردند و علمای شیعه را در این سطح پرورش دادند».³¹ همچنین ایران به عنوان تنها جغرافیای سیاسی دارای فرهنگ غالب تشیع در جهان امروز، پایه‎هایش بر همان اصول و شرایطی که از زمان صفویه بنیان گذاشته شده، قرار دارد.³² بر همین اساس، نگاه به دولت صفویه را نباید همچون نگاه به یکی از سلسله‌های پادشاهی پیش از آن در ایران محدود کرد. در بعد سیاسی، ثبات و دوام و قوام استقلال سیاسی ایران در چهار قرن گذشته، وامدار دولت صفویه است. تثبیت مرزهای سیاسی، ارائه‌ی هویت سیاسی مستقل، تامین امنیت و ثبات معین ارضی، دفاع از کشور در برابر دشمنان خارج و به ویژه رهانیدن ایران از دست همسایگان طمع‎کار و ده‎ها کارکرد مهم سیاسی دیگر، تصویری از اهمیت این دولت را در تاریخ سیاسی ایران به نمایش می گذارد؛ لذا در مورد این دسته از دلایل اهمیت دولت صفوی گفته شده «اهمیت این سلسله به تاریخ ملی ایران محدود نمی‌شود، بلکه صفویان بودند که ایران را مجددا به صحنه‌ی تاریخ جهانی آورد.»³³ با وجود تمام اهمیت و اعتباری که این دسته از کارکردهای دولت صفوی در تاریخ بلندمدت ایران زمین دارد، ولی در اینجا تنها به اهمیت و نقش کارکرد دولت صفوی در تاریخ تشیع پرداخته می‌شود.

1-  اختصاص یک جغرافیای سیاسی مشخص برای مذهب تشیع
 جغرافیا به عنوان بستر حوادث تاریخی نقش مهمی در پیدایش و تحول تاریخ برعهده دارد. رسمیت مذهب تشیع در دوره‌ی صفویه و در آغاز توسط شاه اسماعیل اول، مذهب تشیع را دارای جغرافیایی نمود که به پشتوانه‌ی قدرت سیاسی حاکم بر این جغرافیا، توانست در میان دیگر مذاهب اسلامی برای خود، موقعیت مهمی بدست آورد. اگرچه پیش از این و در زمان خاندان‎های حکومت‌گر دیگری در ایران و خارج از آن، مذهب تشیع به عنوان گرایش مذهبی آن‌ها دیده می‎شود، اما هیچ‎کدام از آن‌ها نتوانستند یک جغرافیای ثابت و مستحکم و جاودانه‎ای را برای این مذهب فراهم نمایند. همچنین در نمونه‎های پیشین، مذهب تشیع امامیه، جایگاه سیاسی مستحکمی نداشت، لذا سایر گرایش‎های مذهبی تشیع را در برمی‎گرفت. این جغرافیای جدید که به تدریج و در طول سالیان متمادی و به انواع روش‌ها و منش‎ها برای مذهب تشیع فراهم شد، به رغم آنکه در میانه دو سنگ آسیاب تسنن یعنی جغرافیای سیاسی عثمانی و ازبکان قرار داشت، به دلیل موجودیت مستقلی که پیدا نموده بود، توانست در برابر تمام ناملایمات ناشی از این همجواری مقاومت نماید و به عنوان پایگاهی مستحکم برای مذهب تشیع تا زمان حاضر باقی بماند.

2- مکان‎یابی مذهب تشیع در پیدایش و تکوین هویت جدید ایران
 هویت به عنوان یک مفهوم نسبی، مرز ما و دیگران را تشکیل می‎دهد.³⁴ این مفهوم نسبی به عوامل متعددی وابسته است که در شکل‌گیری‎اش دارای نقش هستند. بی‎گمان، دین و گرایش‎های معنوی، یکی از شاخصه‎های اصلی در معرفی هویت است. در تاریخ ایران، سلسله‎‎های متعددی را می‌توان برشمرد که از شاخصه‎های دینی ویژه‎ای برخوردار بوده‎اند که به استناد به آن، هویت جامعه را تعیین نموده‎اند. از این میان، اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها نتوانستند پایدار باقی بمانند. اما اعلام رسمیت مذهب تشیع توسط شاه اسماعیل ضمن توجه دوباره به عنصر دین و مذهب به عنوان رکن هویت بخش جامعه و بازگرداندن مذهب به ارکان هویت بخش و اختصاص مکانی برای آن در میان عوامل موثر، هویت جدیدی را برای جامعه ایران تعریف نمود که شاخص آن، همین نوع مذهب بود. این اقدام به هر دلیلی که بوده باشد، مذهب تشیع را در جایگاه ایجادی برای هویت قرار داد و لذا به همین دلیل گفته شده اسماعیل اول در کنار به اطاعت در آوردن مناطق و ایالات داخلی، در سایه‎ی سعی و تلاش و تهدید و تشویق، مذهب تشیع را هم به همراه خود از یک نیروی اجتماعی به یک نهاد مستقر هویت بخش تبدیل نمود.³⁵ هویت جدید ایرانیان به گونه‎ای بود که حتی در نامیدن آن‌ها نیز از اصطلاح تشیع استفاده شد و از عنوان «مسلمان شیعه ایرانی فارسی زبان»برای معرفی آنان استفاده می‌شود.³⁶ این اقدام صفویان همان ویژگی پیش گفته است که براساس آن، هویّت سیاسی و فرهنگی امروز ایران نیز در قالب آن تعریف می‌شود.

3- توجه به علم و دانش‎های شیعی
 دوره‌ی صفویه به عنوان آخرین دوره‌ی ‌شکوفایی تمدن اسلامی در ایران شناخته می‎شود. یک نکته‎ی مهم در این دوره که کلید فهم مدنیت ایرانی محسوب می‌شود این است که کارکرد مذهب تشیع به عنوان گرایش مذهبی حاکم بر این مرحله، چه عملکردی داشته است؟ به عبارت دیگر، تمدن اسلامی در قرون چهارم و پنجم و در اوج اعتلای خود به میزبانی و رهبری گرایش مذهبی تسنن و تشیع خوش درخشید اما در این مرحله، مذهب تشیع و آموزه‎های آن را در برگ برگ اوراق زرین تمدن اسلامی می‎توان دید. اهمیت این بعد از نقش صفویه در تاریخ تشیع از زاویه دیگری نیز قابل بررسی است. رسمیت مذهب تشیع در این دوره و توجهی که به علوم و دانش‌ها شد، نشان داد که مذهب تشیع با نگاهی سرچشمه گرفته از حکمت متعالیه، در حوزه‎های مختلف علمی نیز برای پیروان خود، برنامه و دستورالعمل دارد. مذهبی نوگرا و منطبق بر خواسته‌های روحی است که علائق علمی و ذوق هنری بشریت را نیز در نظر می‎گیرد. توجه به علوم و فنون مختلف، هنرها و صنایع گوناگون و ادبیات در دوره صفویه، یکی از شاخص‎های تمدنی این دوره محسوب می‌شود. شاهان صفوی به همان میزانی که در ترویج تشیع تلاش می‎کردند، در ایجاد مدارس و بسترهای مناسب برای آموزش دانش‎های مذهبی نیز می‎کوشیدند.³⁷ این توجه وِیژه موجب رشد و گسترش علوم و دانش‌ها شد تا جایی که در بیشتر این رشته‎ها با پدیده‎ای به نام «مکتب»روبرو هستیم. رشد چشمگیر مدارس در داخل شهر اصفهان به عنوان پایتخت دولت شیعی صفوی که شاردن- سیاح فرانسوی- تعداد آن‌ها را در محلات مختلف درون حصار شهر ⁴⁸ باب می‌نویسد،³⁸ موجب شد تا مکتب فلسفه اصفهان، مکتب- سبک- ادبی اصفهان و مکتب معماری اصفهان شکل گیرد و در سایر علوم و دانش‌ها نیز ملاک‌های شاخصی از آن‌ها در این شهر دیده شود. تجلی شعائر شیعی در منابع و متون ادبی و علمی، شهر اصفهان را به عنوان پایتخت فرهنگ و تمدن شیعی صفوی تبدیل نمود به گونه‎ای که بررسی تاریخ تمدن شیعه بدون در نظر گرفتن صفویه و شهر اصفهان امکان پذیر نخواهد بود.

4- اعتلای هنرهای مبتنی بر آموزه‎های تشیع
آموزه‎های متعالی تشیع در حوزه مسائل هنری نیز با تشکیل و تثبیت دولت شیعی صفوی فرصت تجلی و اعتلا یافتند. در واقع، حمایت دولتمردان صفوی از هنرمندان و تشویق آن‌ها موجب شد تا هنر شیعی نیز به دست هنرمندان به سرعت مسیر تعالی و تکامل را پیموده، به عنوان مکتب و سبک خاص، مورد استفاده در دوره‎ها و مکان‎های دیگر قرار گیرد. در این رشد، شاخه‎های مختلف هنری مورد توجه بود. هنر نمایش با استقبالی که از برپایی تعزیه و نمایش‌های محلی در سوگواری امام حسین (علیه‌السلام) و یاران ایشان در این دوره شد، به درجه‎ای از رشد رسید که حتی به عنوان الگویی مورد استفاده غربیان نیز قرار گرفته است.³⁹ تجلی شعائر شیعی در آثار معماری این دوره پا را از این فراتر گذاشت و عصر طلایی معماری اسلامی با رویکرد شیعی و به وِیژه در تزئینات به نمایش درآمد، اگر چه سازه‎های آن نیز از این ویژگی که به عنوان سرمشق و الگو مورد استفاده قرار گیرند، برخوردار هستند. اوج این تعالی را در طراحی شهری و معماری شهر اصفهان می‎توان دید که به طور حتم، کلکسیون معماری و تزئینات هنری شیعی است. تجلی هنر شیعی را حتی در قالی‌بافی و نساجی، سفال‌گری و فلزکاری این دوره می‎توان دید. اما در میان، رشد هنر نقاشی و به ویژه خوشنویسی با رویکردی مبتنی برآموزه‎های شیعی ازجلوه‎های بیشتری برخوردار است. به ستثنای نقاشی‎های کاخ‎ها و بناهای سلطنتی که نمایش نامطلوبی از هنر نقاشی غیر دینی و نفسانی و شهوانی و همچنین تاثیر پذیرفته از نقاشی غیر ایرانی- چینی و اروپایی –را عرضه می‎کند، تمامی آثار دوره صفوی، اوج تجلی هنر نقاشی و خوشنویسی شیعی را نشان می‎دهند. عالی‎ترین نمونه‎های خوشنویسی در کتیبه‎های مساجد و مناره‎ها و آثار با محتوایی مبتنی بر عقاید شیعه و به زیباترین نمایش ممکن همراه با طرح و نقش‎های برگرفته از حکمت متعالیه هنر شیعی در آثار این دوره، نشانگر این واقعیت مهم هستند که هنرهای مبتنی بر انگاره‎های شیعی نیز پس از دوران طولانی صبر و انتظار، تنها از دوره‎ی صفویه توانستند جایگاه خود را در تمدن اسلامی بازیابند و برای سایر مسلمانان و دیگر جوامع بشری به عنوان الگو مورد استفاده قرار گیرند.

5-  حمایت از علمای شیعه و فراهم کردن زمینه رشد دانش‎های شیعی
 تاریخ تشیع سرشار از مجاهدت‎ها و تلاش‎های علمی و فرهنگی عالمان و فرهیختگان بزرگواری است که عمر خود را صرف اعتلای فرهنگی تشیع نموده‎اند. دولت صفویه با اعلام رسمیت مذهب تشیع و پایبندی به این مذهب، پشتوانه محکمی برای این دسته از دانشمندان فراهم کرد. دعوت از علمای شیعه سایر مناطق جهان اسلام و استقبال از آن‌ها و توجه و حمایت وِیژه از این عده در کنار حمایت از علمای ایرانی و واگذاری برخی مشاغل و امور مهم، علمای شیعه را به محور و ستون حرکت فرهنگی شیعی دوره صفویه تبدیل نمود. نهضت فرهنگی شیعی دوره صفویه به واسطه وجود این بزرگان جهان تشیع که به طور جدی مورد حمایت و توجه دولت صفوی بودند، ممکن شد. ناگفته نماند که همراهی علما با دولت صفوی، یک نیاز ضروری برای دفاع از تشیع بود، لذا این عده با حضور در حیطه قدرت قزلباش‎ها، از راه گسترش اندیشه‎های شیعی و عمق بخشیدن به آن، نقش اساسی را در کنترل قدرت موجود و پیشگیری از انحرافات بیشتری که خطر آن‌ها وجود داشت، ایفا کردند.⁴⁰ علاوه بر این، علمای شیعه با در نظر گرفتن وظیفه اصلی خویش، به گونه‎ای حرکت نمودند که نتیجه آن، تبدیل گرایش‎های شیعی سیاسی به گرایش‎های شیعی اعتقادی و فقاهتی بود. در واقع، مهندسی فرهنگی شیعه که مبین برنامه‎ریزی و مدیریت جامعه بود، به تدریج در اختیار علما قرار گرفت. علاوه بر موارد فوق، دولتمردان صفوی با حمایت از دانشمندان شیعی صاحب تخصص در گرایش‎های مختلف علمی و مشاوره با آنان و عمل به رهنمون‌های آنان، فرصت و امکانات لازم را برای درخشش آن‌ها در جهان اسلام فراهم نمودند. از این رو بود که افرادی همچون شیخ بهایی، ملاصدرا، میرفندرسکی و علامه مجلسی در صدر متخصصین و صاحب‌نظران علوم مختلف زمان خود قرار گرفته و خود و آثارشان در جهان علم و دانش شناخته شده‎اند. این حکما و دانشمندان که هر کدام چهره‎ی واقعی حکیم مسلمان و جامع علوم گوناگون بودند، با استفاده از مقامات رسمی که در اختیار گرفتند، طراحی یک برنامه جامع تمدن‎ساز را نمودند که در نتیجه‎، علوم گوناگون مبتنی بر معارف معنوی تشیع گسترش یافت، آن‎گونه که مدنیت صفوی با راهبرد مهندسی فرهنگی شیعی به اوج شکوفایی رسید و بار دیگر تجدید حیات علمی ایران در دوره صفویه به ثبوت رسید و حکما و معماران و مهندسان شهرساز، مدارس و مساجد و پل‎ها و قصرها و محلات و کاروانسراهای گوناگون را که برپا داشتند همه حکایت از آن طرح جامع تمدن‎ساز صفوی بر مبنای مهندسی فرهنگی مبتنی بر عقلانیت شیعی دارد. برای نمونه در این مورد، طراحی‎های شهری شیخ بهایی در چشم‌انداز معنویت اسلامی استوار بود و دروازه‎ای میان جهان محسوس و جهان معقول محسوب می‎شد. ریاضیات در این معماری به عنوان جوانب وجودی وحدت و تصویری از کثرت به سوی وحدت بود، آن گونه که این مهندسی از معارف باطنی تشیع حکایت دارد و کثرت‎ها، جوانب وجودی وحدت هستند. هنر معماری شیعی صفوی، طرح جهان‎شناسی قرآن در آیه‎ی نور را بازنمایی می‎کند، آن‎گونه که در طرح گنبد صفوی به عنوان نماد کهکشان، دو صفت الهی اول و آخر و اشراق نورالهی نمایش داده می‎شود که مستلزم آن است که جهان از لحاظ زمانی، متکی بر مبدا الهی دیده شود و خدا، اول است و عالم از او آغاز شده و خدا، آخر است و عالم به او باز می‎گردد و نور او روشنایی بخش همه‎ی تاریکی‎هاست و همه چیز از اوست و بازگشت همه به سوی اوست.

6- توجه به آموزه‌ها و شعائر مذهبی تشیع
آموزه‎های مذهبی و شعائر خاص یک مذهب به عنوان شاخص‌های وحدت‌بخش و البته عنصر تمایز بخش بین گروه‎های مختلف مذهبی شناخته می‎شوند. یکی از مهم‎ترین نقش‎ها و اهمیت‎های دولت صفوی در تاریخ تشیع این است که آن‌ها پس از اعلام رسمیت این مذهب، تلاش زیادی در احیای آموزه‎ها و شعائر مذهبی شیعه نمودند و حمایت پیوسته‎ای از آنها داشتند. ضمن اعتراف به وجود برخی افراط‌ها و خرافات و رفتارهای ناشایست از سوی بعضی از سلاطین صفوی و کارگزاران آن‌ها به وِیژه در اواخر این دوره و هم زمان با تغییر محتوایی در نوع تشیع حاکم بر جامعه صفوی از سیاسی به فقاهتی و اعتقادی، شاهد رشد بیشتر و توجه دقیق‎تر آموزه‎ها و شعائر مذهبی شیعه نیز در این دوره هستیم. این رشد و توسعه موجب شد تا متون فقهی و حدیثی متعددی نیز در راستای توجه بیشتر به آموزه‎های شیعی به رشته‎ی تحریر درآید که هدفی جز نهادینه کردن آموزه‎های شیعی نداشتند. این نقش مهم و کلیدی صفویه در بررسی تاریخ تشیع متاسفانه به دلیل همین انحراف‎ها، مورد غفلت واقع شده‎اند، در حالی که مباحث بسیار مهم و اساسی همچون وجوب و یا استحباب نماز جمعه و نمونه‎های دیگر در این دوره، سخت مورد توجه و اظهار نظر علما قرار گرفت. در واقع، دولت صفویه با توجه به این مسائل، نشانه‎های شاخص در اعمال و رفتار شیعیان را تثبیت و نهادینه کرد که در نقطه اوج این شاخص‎ها، مراسم سوگواری و جشن‎های مذهبی قرار داشت. همچنین توجه به سنت وقف با کارکردهای توسعه معارف شیعی و فرهنگ دینی حاکم بر جامعه در این دوره با نقش‌های متفاوت صورت پذیرفت که حاصل آن، گرایش به سمت احیا و توسعه موقوفاتی بود که عمده‌ترین محل تامین مخارج ضروری برای توسعه مدارس دینی و معارف شیعی محسوب می شدند.

7-  قرار دادن مذهب تشیع به عنوان رکن اساسی در نظام‌سیاسی و قضایی
 یکی از مشکلات مذهب تشیع تا پیش از رسمیت آن در دوره صفویه این بود که هیچگاه - و حتی در دوره‎هایی که مورد توجه و پذیرش حکومت‌ها بود- به عنوان ملاک و معیاری برای نظام‎های سیاسی و قضایی پذیرفته نشده بود. حتی با فرض رایج بودن قواعد و قوانین شیعی در برخی حکومت‎های محلی و سلسله‎های حکومتی پیش از صفویه، هیچ‌گاه آنها نتوانستند از آموزه‎های مذهب تشیع در تثبیت حاکمیت خود و مشروعیت‎پذیری خویش و نیز اعمال قوانین قضایی استفاده نمایند. این مسئله حتی در دوران پس از سقوط بغداد و خلافت عباسی و رواج اسلام مردمی پیش گفته نیز ممکن نشد. دولت صفویه را از این نظر باید پیشرو دانست.آن‌ها با استفاده از آموزه‎های شیعی، اولا در راه تثبیت حاکمیت خود و مشروع جلوه دادن خود برای حکومت استفاده کردند و ثانیا با در اختیار قرار دادن مقام قضاوت در دست مقام صدر که متولی آن از بین روحانیون دینی انتخاب می‌شد به همراه برخی دیگر از مشاغل و مناصب که در اختیار علمای دین بود، مذهب تشیع را از حالت یک مذهب ساده و صرفا در بعد عبادی، خارج و آن را به عنوان مذهبی پویا و فعال و صاحب نقش و اثر در زندگی سیاسی –اجتماعی جامعه عرضه نمودند. در این زمینه نیز با اذعان به برخی انحرافات و سودجویی‎های صورت گرفته از مذهب تشیع برای منافع شخصی سلاطین و یا رفتارها و فرامین خلاف دستورات شرعی، برکشیدن مذهب تشیع را تا حد ملاکی برای پذیرش یا رد سلطان به عنوان تاثیر و اهمیت وِیژه صفویان در تاریخ تشیع می‎شناسیم. آن‌ها با انتساب خود به اهل بیت (علیهم السلام) و ادعای نیابت امام زمان(عج)تلاش نمودند تا از نوعی مشروعیت دینی استفاده و خود را شایسته‎ترین افراد برای حکومت معرفی نمایند. از سوی دیگر، رسیدگی به جرائم و صدور حکم بر مبنای آموزه‎های شیعی، مسئولیتی بود که در این دوره برعهده‌ی گروه‎های مذهبی و علما بود. این دو موضوع به عنوان رویکردی جدید و با ثبات در تاریخ تشیع در ایران، یادگار دوره‌ی صفویه است.
 علاوه بر موارد فوق، ایجاد امنیت و تمرکزگرایی و استفاده از آن برای انتشار مذهب تشیع درکل کشور، توجه به اماکن مذهبی شیعه به ویژه حرم امام رضا(علیه السلام)و عتبات عالیات، ساخت‎وساز و گسترش اماکن دینی و مزین نمودن آنها به نمادها و شعائر شیعی و ...، نمونه‎های دیگری از اقدامات صفویان است که در بررسی اهمیت دولت صفویه در تاریخ تشیع می‎توان به آن‌ها نیز توجه نمود. این اقدامات صفویان خواه مبتنی بر نیازهای سیاسی باشد و یا نشانگر اعتقاد راسخ آن‌ها به تشیع‎ فرصت‎های جدیدی را برای مذهب تشیع فراهم کرد که پرداختن به آن‌ها در تاریخ تشیع ضرورت دارد.

جمع‌بندی
 بررسی اهمیت و جایگاه دولت صفوی در تاریخ تشیع نشان می‌دهد که گرایش صفویان به تشیع و سپس اعلام رسمیت آن به عنوان مذهب حاکمیت و حاکم بر ایران، از انگیزه‌های سیاسی، آغاز و به بسترهای اعتقادی کشیده شد. این فرآیند، ناشی از حمایت دستگاه سیاسی دولت صفویه و مهم‌تر از آن، نفوذ گسترده علما و حکمای شیعه در مقامات اداری و دینی و در سمت مشاورت به عنوان اهل اختصاص بود. این عده توانستند با طراحی نقشه راه تمدن‎سازی بر مبنای مهندسی فرهنگی معارف عقلانی تشیع، یک مدنیت علوی را برپا دارند. این بررسی نشان می‎دهد در دوره‎ی صفویه، تشیع توانست هم در زمینه سیاسی و هم در زمینه‌های علمی و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی، از جایگاه مهم و تثبیت شده و موثری برخوردار شود. به عبارت دیگر، تشیع از یک مجموعه آموزه‎های عبادی و فقهی و البته در انزوا، خارج و به عنوان ایدئولوژی حاکم بر جامعه، پذیرفته شد و باقی ماند. بر این اساس، بررسی تاریخ تشیع بدون طرح و بررسی و عملکرد صفویان در حوزه مسائل مربوط به تشیع، بی‌گمان یک بررسی ناتمام و ناقصی خواهد بود.

پی‌نوشت:
*  دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان.
**  استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان .
1. اصغر منتظر القائم، تاریخ امامت، قم، نشر معارف، 1384،ص 157.
2. حسن بن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تصحیح سید جمال الدین طهرانی، تهران، توس، 1361، صفحات 260 و 263 و 278 و 290.
3. برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به یاقوت حموی، معجم البلدان، الجزء الرابع، بیروت، دارصادر، بی‌تا، ص296. نیز زکریا قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه محمد مراد بن عبدالرحمان، تصحیح سید محمد شاه مرادی، تهران، دانشگاه تهران، 1371، صفحات 65 و 197. نیز حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، تهران، دنیای کتاب، 1362، صفحات 63 و 68.
4. رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1369، ص12.
5. عزالدین ابوالحسن علی بن اثیر، الکامل فی التاریخ، الجزء الثامن، بیروت، دار صادر، 1385ق، صفحات 549 و 581.
6. جعفریان، همان، صفحات347 تا 394.
7. رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، جلد دوم، قم، انصاریان، 1375، ص 725.
8. میشل مزاوی، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر گستره، چاپ دوم ، 1368، ص 2 مقدمه مترجم.
9. همان، ص141.
10. برای نمونه و اطلاع بیشتر نگاه کنید به : سید محسن الامین، اعیان الشیعه، الجزء السابع، بیروت، مطبعه الانصاف، 1960م، صص 72-270.
11. مصطفی کامل الشیبی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیر کبیر، چاپ دوم، 1374، ص160.
12. نگاه کنید به: حسین میر جعفری، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، اصفهان ، دانشگاه اصفهان، 1375، ص68.
13. الشیبی، همان، صفحات 165- 159.
14.  برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: عبدالحسین نوائی، شاه تهماسب صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‎های تفصیلی)، تهران، ارغوان، 1368، ص32.
15. نگاه کنید به: ابن بزّار توکلی، صفوه الصفا، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، بی‌جا، زریاب ، چاپ دوم، 1376، فصل اول و دوم مقدمه.
16. حمید پارسانیا، حدیث پیمانه، قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، 1376، ص86.
17. حسن بیک روملو، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران، بابک، 1357، صص 87-86.
18. راجر سیوری، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز، چاپ پنجم، 1376، صص 29-28.
19. همان، ص29.
20. حسین گودرزی، تکوین جامعه‎شناختی هویت ملی در ایران با تاکید بر دوره صفویه، تهران، تمدن ایرانی، 1387، فصل پنجم.
21. نگاه کنید به: منوچهر پارسا دوست، شاه اسماعیل اول پادشاهی با اثرهای دیر پای در ایران و ایرانی، تهران، انتشار، چاپ سوم، 1387، ص133.
22. مزاوی، همان، ص 161.
23. محمد علی مدرس تبریزی، ریحانه الادب در شرح احوال و آثار علما ، جلد چهارم، تهران، خیام، چاپ چهارم، 1374، ص 245.
24. عبدالله افندی الاصبهانی، ریاض العلما و حیاض الفضلاء، الجزء الثالث، قم، مطبعه الخیام، 1401ق، ص 90.
25 . محمود بن هدایت الله افوشته‎ای نطنزی، نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1373، ص41.
26.مریم میر احمدی، دین و دولت در عصر صفوی، تهران ،  امیرکبیر، چاپ دوم، 1369، ص 56.
27.  محمد مسجد جامعی، زمینه‌های تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن، تهران، الهدی، 1369، ص 278.
28. گودرزی، همان، ص245.
29. سیوری، همان، ص 21.
30. علی شریعتی، بازشناسی هویت ایرانی- اسلامی، تهران، خوارزمی، چاپ پنجم، 1376، ص 73
31. روزنامه همشهری، شماره 998، پنجشنبه 31/3/1375.
32. انگلبرت کمپفر، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، 1363، ص 13 مقدمه.
33. هانس روبرت رویمر، ایران در راه عصر جدید (تاریخ ایران از 1350 تا 1750)، ترجمه آذر آهنچی، تهران، دانشگاه تهران،1380، ص252.
34. گودرزی، همان، ص 21.
35. همان، ص 244.
36. رسول جعفریان، صفویه د ر عرصه‌ی دین فرهنگ و سیاست، جلد اول، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379،ص14.
37. علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، جلد سوم، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه، چاپ چهارم، 1384، ص 344.
38. ژان شاردن، سفرنامه شاردن، جلد چهارم، ترجمه اقبال یغمایی ، تهران، توس، 1374، ص 1584.
39. عباس شادروان، تاریخ تئاتر به روایت ویل دورانت، تهران، علمی و فرهنگی، 1377، ص466.
40. پارسانیا، همان، ص88.

فهرست منابع:
1. ابن اثیرّ عزالدین ابوالحسن علی، الکامل فی التاریخ، الجزء الثامن، بیروت، دار صادر، 1385ق.
2 . افندی الاصبهانی،عبدالله،  ریاض العلما و حیاض الفضلاء، الجزء الثالث، قم، مطبعه الخیام، 1401ق.
3.افوشته‌ای نطنزی، محمودابن هدایت الله، نقاوه الاثارفی ذکرالاخیار، به اهتمام احسان اشراقی،تهران،علمی وفرهنگی،چاپ دوم،.1373
4. الشیبی، مصطفی کامل، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیر کبیر، چاپ دوم ، 1374.
5. الامین، سید محسن، اعیان الشیعه، الجزء السابع، بیروت، مطبعه الانصاف، 1960م.
6. پارسادوست، منوچهر، شاه اسماعیل اول پادشاهی با اثرهای دیر پای در ایران و ایرانی، تهران، انتشار، چاپ سوم، 1387.
7. پارسانیا، مید، حدیث پیمانه، قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، 1376.
8. توکلی، ابن بزّار، صفوه الصفا، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، بی‌جا، زریاب، چاپ دوم، 1376
9. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، بی‌جا، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1369
10. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، جلد دوم، قم، انصاریان، 1375.
11. جعفریان، رسول، صفویه درعرصه دین فرهنگ و سیاست، جلد اول، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379.
12. روزنامه همشهری، شماره 998، پنجشنبه 31/3/1375.
13. روملو، حسن بیک، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران، بابک، 1357.
14. رویمر،هانس روبرت، ایران در راه عصر جدید (تاریخ ایران از 1350 تا 1750)، ترجمه آذر آهنچی، تهران، دانشگاه تهران،1380.
15. سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز، چاپ پنجم، 1376.
16. شادروان، عباس،تاریخ تئاتر به روایت ویل دورانت، تهران، علمی و فرهنگی، 1377.
17. شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، جلد چهارم، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1374.
18. شریعتی، علی، بازشناسی هویت ایرانی- اسلامی، تهران، خوارزمی، چاپ پنجم، 1376.
19. قزوینی، زکریا، آثارالبلاد واخبار العباد، ترجمه محمدمرادبن عبدالرحمان، تصحیح سیدمحمدشاه مرادی، تهران، دانشگاه تهران،1371.
20. قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تصحیح سید جمال الدین طهرانی، تهران، توس، 1361
21. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، 1363 .
22. گودرزی ، حسین، تکوین جامعه‌شناختی هویت ملی در ایران با تاکید بردوره صفویه، تهران، تمدن ایرانی، 1387.
23. مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب در شرح احوال و آثار علما، جلد چهارم، تهران، خیام، چاپ چهارم، 1374.
24. مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر گستره، چاپ دوم، 1368.
25. مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، تهران، دنیای کتاب،1362.
26. مسجد جامعی، محمد، زمینه‎های تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن، تهران، الهدی، 1369.
27. منتظر القائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، نشر معارف، 1384.
28. میر احمدی، مریم، دین و دولت در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1369.
29. میر جعفری، حسین، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان وترکمانان، اصفهان، دانشگاه اصفهان،1375.
30. نوائی، عبدالحسین، شاه تهماسب صفوی(مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، تهران، ارغوان، 1368، ص32.
31. ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ‎ و تمدن اسلام و ایران، جلد سوم،تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه، چاپ چهارم،1384.
32. یاقوت حموی، معجم البلدان، الجزءالرابع، بیروت، دارصادر، بی تا.