رسانه‌ها: ابزاری برای عرضه یا جعل حقیقت؟

دکتر بیژن عبدالکریمی

این روزها، برای توده‌های وسیعی از انسان‌ها این پرسش‌های بنیادین، آگاهانه یا ناآگاهانه، شکل گرفته است: آیا آنچه رسانه‌های جمعی مدرن، همچون رادیو، تلویزیون، روزنامه‌ها و... عرضه می‌کنند حقیقت است یا جعل حقیقت؟ آیا اساسا حقیقتی مستقل از رسانه‌های جمعی مدرن و مستقل از اراده‌ی قدرت‌ها وجود دارد؟

آیا در یک چنین جهان رسانه‌ای‌شده‌ای برای ما که زندگیمان با رسانه‌ها پیوندهایی عمیق و اجتناب‌ناپذیر یافته است، اساسا امکان نیل به واقعیات و حقایق وجود دارد؟

رسانه‌ها و غیبت خودآگاهی

میان تکنولوژی رسانه‌های جمعی و محتوای پیام همبستگی بنیادینی وجود دارد. رسانه‌های جمعی مدرن با نوع خاصی از وجودشناسی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی -مشخصا با عقلانیت متافیزیکی و هر آنچه منطبق با عقلانیت مدرن است- سازگاری دارند. رسانه‌های جمعی مدرن از اساس نمی‌توانند امکان مواجهه‌ی آدمی با خویشتن اصیل خویش یا مواجهه و رویارویی با خود هستی را برای آدمی امکان‌پذیر سازند. این رسانه‌ها در بهترین و خوشبینانه‌ترین حالت فقط می‌توانند انتقال‌دهنده‌ی آگاهی‌ها و اطلاعات باشند، لیکن هرگز نمی‌توانند خودآگاهی و بصیرت‌های بنیادین غیرمفهومی از جهان و خویشتن را منتقل نمایند. بر همین اساس است که معتقدم رسانه‌های مدرن، آگاهانه یا -بیشتر- ناآگاهانه، منابع اصیل معناسازی را از میان برده، سبب رشد و گسترش بی‌معنایی در سراسر جهان گردیده‌اند.

مسئله این است که همه‌چیز را نمی‌توان به شبکه یا روی آنتن ارسال کرد. زبان الکترونیکی و دیجیتالی توانایی انتقال همه‌ی مفاهیم و اندیشه‌ها و احساس‌ها را دارا نیست. هرگونه تفکری را نمی‌توان به اطلاعات و دیتا (Data) تقلیل داد تا قابل انتقال در شبکه یا به واسطه‌ی آنتن باشد. سؤال این است: آیا اطلاعات همان دانایی است؟ آیا در جامعه‌ای که به اصطلاح دانایی‌محور خوانده می‌شود، به‌راستی «دانایی» وجود دارد؟ آیا حضور شاعرانه و نسبت حضوری با جهان را می‌توان بر روی آنتن‌ها و در شبکه‌ها یافت؟ آیا برای این انسانِ رسانه‌ای یا انسانِ آن‌لاین (online) که در شرف ظهور است، دیگر مجالی برای تأمل، تفکر و اندیشه‌ای معنوی باقی مانده و خواهد ماند؟ ما می‌توانیم با جهان دو گونه رابطه داشته باشیم؛ دو گونه رابطه‌ای که به کمک اصطلاحات سنت فلسفی خودمان می‌توانیم آن ها را رابطه‌ی حضوری (بی‌واسطه) و رابطه‌ی حصولی (مفهومی و استدلالی) بنامیم. با غلبه‌ی تفکر متافیزیکی، به‌خصوص در دوره‌ی جدید و با سیطره‌ی تفکر تکنولوژیک، رابطه‌ی حضوری و بی‌واسطه آدمیان با جهان، آنچنان که فرضا خود را در یک اثر هنری می‌نمایاند و بنیامین از آن به «حس و حال» تعبیر می‌کند، از بین رفته و رابطه‌ی حصولی و مفهومی، یعنی آنچه بنیامین آن را «بصیرت قیاسی» می‌نامد، فراگیر می‌شود. معنای ساده‌ی این سخن این است که در دوران جدید هنر می‌میرد و علم و تکنولوژی به نحو روزافزون رشد می‌یابد.

رسانه، پرحرفی و نیهیلیسم

با بررسی رابطه‌ی زبان و تفكر یكی دیگر از محدودیت‌های بنیادین رسانه آشکار می‌شود. از زمان افلاطون این مسئله مطرح بوده است که آیا زبان توان حمل بار حقایق و معانی اصیل فلسفی و حِکمی را داراست یا نه. لذا، اگر فلسفه و تفكر را صرف گزاره‌ها یا پاره‌ای از تعابیر، اصطلاحات و مفاهیم ندانسته، بلكه نوعی تذکار و یادآوری حقیقتی اصیل بدانیم که هیچ زبانی را یارای بیان آن نیست، بر اساس این نحوه تلقی و سنت فکری، اساسا زبان عادی و روزمره، که زبان رسانه‌های جمعی مدرن و ژورنالیسم نیز از آن تبعیت می‌کند، زبان شایسته‌ای نیست و هرگونه تفکر اصیل، به معنای نوعی حضور نسبت به متعلق اصیل تفکر، در زبان عادی و روزمرة رسانه‌ها می‌میرد و رسانه‌ها به ورطة نوعی وراجی و پرحرفی‌های روزمره سقوط می‌کنند. به تعبیر ساده‌تر، در ژورنالیسم و رسانه‌های جمعی هیچ‌گونه حضوری نسبت به حقیقت وجود ندارد. به همین دلیل، ژورنالیسم و رسانه‌های جمعی مدرن چیزی جز ابزاری برای بسط غفلت و عدم حضور نسبت به حقیقت، یعنی ابزاری برای ترویج بی‌معنایی نیستند.

لذا، در این تلقی، ژورنالیسم و رسانه‌های جمعی مدرن با نیهیلیسم و بسط آن نسبتی بسیار نزدیک و وثیق دارند. در رسانه‌های جمعی مدرن و ژورنالیسم از حقیقت خبری نیست. در اینجا، «حقیقت» نباید به معنای ارسطویی لفظ، یعنی به معنای «گزاره‌های منطبق با واقع» تلقی گردد، بلکه حقیقت در این سیاق باید به منزله‌ی ذاتی فهم شود که آدمی در نسبت با آن و در حضور آن، معنا و مفهوم خویش و جهان خویش را می‌یابد. بودریار درباره‌ی شبکه جهانی ارتباطات و اطلاعات (TI) می‌گوید: «شبکه، انفجار بی‌معنایی در جهان است». این سخن درباره‌ی ژورنالیسم و دیگر رسانه‌های جمعی مدرن نیز کاملا صادق است. بنابراین، به این اعتبار، یعنی به اعتبار بیگانگی از حقیقت، رسانه‌های جمعی مدرن و ژورنالیسم با تفکر و تذکر هیچ نسبتی ندارند. بر اساس این نحوه تلقی، که فهم خاصی از فلسفه و تفکر است، به دلیل غیبت حقیقت در ژورنالیسم و به جهت محدودیت‌های ذاتی زبان ژورنالیسم و نیز دیگر محدودیت‌هایی که از اقتضائات ژورنالیسم و دیگر رسانه‌های جمعی جدید به منزله‌ی پدیدارهای مدرن است، میان فلسفه و تفکر اصیل با ژورنالیسم تباین ذاتی وجود دارد.

بشر امروز، آواره و سرگردان در میان کانال‌ها به واسطه‌ی دگمه‌های کنترل تلویزیون پرسه می‌زند. در یک لحظه سَری به کانال تلویزیونی اسپانیا می‌زند تا از دیدن رقص اسپانیایی لذت ببرد، یک لحظه بعد به کانال دوبی وان می‌رود تا فیلمی از هالیوود را ببیند و در لحظه‌ی بعد سری به شبکه‌ی طنین می‌زند تا یکی از آهنگ‌های پاپ ایرانی را بشنود. اگر در دهه‌های پیش ولگردی و پرسه زدن به چند خیابان در هر شهر، فرضا به خیابان‌های لاله‌زار یا پهلوی در تهران، یا کنار رود کارون در اهواز، و... محدود می‌شد، امروز این ولگردی و پرسه‌زدن در میان چیزی بیش از چند هزار کانال تلویزیونی، رادیویی، وبلاگ‌ها، سایت‌ها و اتاق‌های چَت، گسترش یافته، عرصه‌ای تقریبا به اندازه‌ی تمام کره‌ی زمین را در بر گرفته است. در گذشته و بر اساس حکمت و آگاهی‌های مستتر در عالَم سنت، آدمی خطاب به هستی/ خداوند می‌گفت: «با صدهزار جلوه برون آمدی که من/ با صدهزار دیده تماشا کنم تو را». لیکن بشر امروز، به رسانه‌های جمعی می‌گوید: با صدهزار کانال برون آمدی که من/ با صدهزار دیده تماشا کنم تو را. در ذهن، اندیشه و احساس ما، جلوه‌گری رسانه‌های جمعی جانشین وجود و هستی (تو بگو خداوند) گشته است.

جهان رسانه‌ای و امکان دسترسی به حقیقت

پرسش بنیادین دیگر در رابطه با رسانه‌های جمعی مدرن این است: آیا در یک چنین جهان رسانه‌ای امکان نیل به حقیقت وجود دارد؟ به عبارت دیگر، آیا حقیقت همان چیزی نیست که رسانه‌های جمعی تولید می‌کنند؟ در اینجا، یادآوری یک نکته را بسیار اساسی می‌دانم و آن اینکه «حقیقت»، امری «استعلایی/ متعالی (Transcendental)» است. مرادم از «امر استعلایی»، امری انکارناپذیر و تردیدناپذیر است که ما همواره در چنبره‌ی آن قرار داشته، و هیچ‌گاه نمی‌توانیم از افق و سیطره‌ی آن خارج شویم یا آن را در اپوخه و حالت تعلیق قرار داده، نادیده بگیریم. به تعبیر ساده‌تر، «وجود حقیقت» امری انکارناپذیر و تردیدناپذیر است و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا انکار کرد. حتی «انکار حقیقت» جز با نام حقیقت و در پرتو حقیقت نمی‌تواند صورت پذیرد. یعنی همان زمان که می‌گوییم «حقیقتی وجود ندارد»، آن را به منزله‌ی یک «حقیقت» بیان می‌کنیم. انکار وجود حقیقت، یعنی امکان امری مطلق و نامشروط، امری خودمتناقض و متناقض بالذات است، یعنی امری است که خودش، خودش را انکار می‌کند (درست مثل پارادوکس دروغگو: «همه دروغ می‌گویند». این گزاره خودش، خودش را نقض می‌کند). این سخن که «وجود حقیقت و وجود مرحله‌ای مطلق و نامشروط، امری استعلایی است»، هیچ ربطی به ذات‌گرایی (اسانسیالیسم) ارسطویی (یعنی این اعتقاد که هر پدیداری یک ذات ثابت و لایتغیر دارد)، یا دعوت به نظام‌های معرفت‌شناختی دگماتیستی (یعنی این باور که حقیقت نزد من است) و مونیسم معرفت‌شناختی (یعنی این تلقی که تنها یک درک درست از واقعیت وجود دارد) یا دفاع از عینیت‌گرایی پوزیتویستی (اعتقاد به وجود معرفت عینی و مستقل از تعلقات سوبژه)، جزمیت‌اندیشی و نظام‌های اقتدارگرای توتالیتر و مفاهیمی از این دست ندارد. سخن در این است وقتی متفکری چون نیچه از «اراده‌ی معطوف به قدرت» سخن می‌گوید، این مفهوم اساساً زمانی قابل تصور است که مفهوم «اراده‌ی معطوف به حقیقت» با معنا و قابل تصور باشد؛ یا وقتی متفکرانی چون واتیمو، به تبع نیچه، از «افسانه‌سازی جهان» سخن می‌گویند، نباید فراموش کنیم که مفهوم «افسانه»، صرفاً در قیاس با مفهوم «واقعیت یا حقیقت» معنا دارد، و اگر بودریار یا دیگر جامعه‌شناسان و متفکران از فراواقعیت یا واقعیت مجعول (Hyper Reality) یا واقعیت مجازی (Virtual Reality) سخن می‌گویند، این مفاهیم صرفا با فرض وجود ساحتی مطلق و نامشروط، به منزله‌ی ساحت واقعیت فی‌نفسه، نفس‌الامر یا حقیقت، و در قیاس با این ساحت است که معنا می‌یابد.

نتیجه‌ی درک حقیقت به منزله‌ی یک امر استعلایی (متعالی) در بحث از رسانه‌های جمعی جدید را چنین می‌توان بازگو کرد: درست است که رسانه‌ها می‌توانند در جعل و تحریف واقعیت‌ها کارهای بسیاری را انجام دهند، لیکن هرکاری را نمی‌توانند انجام دهند. به تعبیر ساده‌تر، درست است که رسانه‌ها در روزگار ما از قدرت بسیاری برخوردار گردیده‌اند، اما با این وصف، قدرت آن ها در تحریف حقایق و واقعیت‌ها از محدودیت‌های بسیاری رنج می‌برد. حقایق و واقعیت‌ها خود را آشکار می‌نمایند و رسانه‌ها همواره نمی‌توانند به نادیده‌گرفتن و پنهان‌سازی آن ها بپردازند. تلاش به منظور جعل و تولید حقایق و واقعیت‌ها، همواره با ناسازگاری‌های بنیادین از یک‌سو با پدیدارها و فرآیند واقعیت‌ها و از سوی دیگر با خودشان مواجه‌اند. آن کس که دروغ می‌گوید، هم با واقعیت‌ها در ستیز است و هم گزارش‌هایش از واقعیت از نوعی عدم انسجام و ناسازگاری درونی در رنج بوده، اجزای گزارش‌هایش با یکدیگر در تعارض‌اند.

اما پرسش جدی روزگار ما این است: در یک چنین جهان رسانه‌ای‌شده‌ای، ما باید کجا واقعیت و حقیقت را جست‌وجو کنیم؟ جهان ما جهانی رسانه‌ای شده است. این بدین معناست که ما در جهانی زندگی می‌کنیم که رسانه‌ها برای ما تصویر می‌کنند. اگر حادثه‌ای در جهان روی دهد، اما رسانه‌ها آن را منعکس نسازند، گویی آن حادثه اساسا روی نداده است. اگر در گوشه‌ای از جهان ظلمی صورت گرفته یا فرد حقیقت‌جو و حقیقت‌طلبی در مظلومیت تمام قربانی شود و هیچ‌یک از رسانه‌های جمعی این ظلم یا جنایت را منعکس نسازند، گویی یک چنین رویدادی در جهان از اساس صورت نگرفته است؛ و در جهان از این دست حوادث و رویدادها بسیارند. اگر متفکر و صاحب اندیشه‌ای وجود داشته باشد اما هیچ رسانه‌ای وجود این متفکر یا اندیشه‌های وی را منعکس نسازد، گویی یک چنین فردی از اول از مادر زاده نشده است و چنین اندیشه‌هایی از اساس متحقق نشده است.