سی‌سال رنج

نویسنده: دکتر محمدرضا نصر اصفهاني1

حکمت فردوسی

معروف‎ترین لقب سراینده‌ی شاهنامه «حکیم» است که برای خودش نیز گاهی این واژه را به کار برده است؛ به‌ویژه وقتی راجع به آفرینش و هستی سخن می‌گوید:

حکیما چو کس نیست گفتن چه سود

از این پس بگو کآفرینش چه بود

البته آن‎طور که بعضی مفسران و ادیبان نوشته‎اند، حکیم در اینجا ضرورتاً به‌معنای آن‎چه در فلسفه‌ی اسلامی داریم که «الحکمه هی العلم بحقایق الاشیاء علی ما هی علیها بقدر طاقه البشریه» نیست. در قرآن کریم نیز واژه‌ی «حکمت» را داریم: «یعطی الحکمه من یشاء و من یعطی الحکمه فقط اوتی خیر کثیرا» بعضی‎مراد از حکمت را علوم الهامی، بعضی‎بصیرت باطنی و برخی هم نوعی خودآگاهی می‌دانند. البته ملاصدرا کوشش کرده‎تا نشان بدهد که حکمت در حقیقت همان علم به حقیقت موجودات است، همان‎طور که هستند و نیز عمل به مقتضای آن. بنابراین می‌توان گفت تعبیر حکیم برای فردوسی اشاره به نوعی خودآگاهی و علم باطنی دارد. قابل ذکر است برخی مثل استاد بدیع‎الزمان فروزان‎فر معتقدند که فردوسی یک‎جور گرایش جدی به اخوان‌الصفا و باطنیان و تا حدی به تصوف شیعی دارد. با همه‌ی این توضیحات، شاهنامه مبتنی بر نوعی تفکر فلسفی، خردگرایانه و کلامی است که می‌توان آن را نقطه‌ی تعادل تفکر خردگرایانه‌ی مزدی اسنا، اسلامی و شیعی دانست. فردوسی لاجبر و لاتفویضی و امر بین الامرینی است. یک جاهایی وقتی از مرگ سخن می‎گوید تقدیر را می‎پذیرد و وقتی به تلاش و کوشش انسان می‎نگرد، به اراده و عمل او خیلی توجه می‎کند و انسان را در گرو عملش می‎بیند و برخی جاها نیز موهبت، افاضه و الهام را به‌منزله‌ی نوعی تشرف خاص برای انسان می‎پذیرد. به‌طور خلاصه باید بگوییم که به‌نوعی آمیخته‌ای از حکمت زندگی، حکمت فرهنگی و هویتی و حکمت روح ملی و آیینی در شاهنامه حاکم است.

فردوسی و زبان حماسی

برای فردوسی احیای زبان به‌منزله‌ی مهم‌ترین سلسله‌ی ارتباطات فرهنگی و هویتی خیلی مهم است.

بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی

شاهنامه را باید بر اساس یک هشت‌ضلعی ملاحظه کنیم که یک ضلع آن زبان به‌عنوان متصل‌کننده‌ی ایرانیان به یک‌دیگر است. بعد از قدرت‌گرفتن بنی‌امیه، کمتر از صد سال، دوره‌ای داریم که ایران به‌شدت مورد تاخت‌وتاز بنی‎امیه است. علتش هم چند چیز است: یکی این‎که ایران، کشور ثروت‌مند و پرنعمتی بوده است، دوم این‎که ایران و ایرانیان به حضرت مولی‌الموحدین علی (علیه‌السلام) بسیار گرایش داشته‎اند و جنبش‎های شیعی در گوشه‌وکنارش به فراوانی بوده است و سوم این‎که بنی‎امیه ممالک جدید را بیش‌تر برای منافع و امکاناتشان می‎خواستند. در این دوره و حتی بعد از آن در زمان عباسیان، گاهی ایرانیان را درجه‌ی دوم به‌حساب می‌آوردند و موالی، زیردست و حتی برده می‌خواندند. لذا فردوسی وقتی واژه‌ی آزاده را به‌کار می‌برد مرادش ایرانی اصیلی است که دست‌وپا به بند نداده و برده نبوده است:

حسین قتیب است ز آزادگان/ که از من نخواهد سخن رایگان

این سیر و روند، روح ایرانی را در تحقیر گرفته بود. فردوسی زبان حماسه را برمی‎گزیند چون حماسه فقط شعر رزمی و بیان غوغای گیرودار جنگ نیست، بلکه حماسه در معنای تاریخی آن برآیند خاطرات تاریخی، آرزوهای انسان‎ها و روح ملی مکتوم‌مانده‌ای است که ضمیر انسان‎ها را بیدار می‎کند تا غیرت انسانی‎و شخصیت ملی‎شان حفظ شود. لذا می‌توان گفت که شخصیت‌هایی مثل رستم، فریدون، سیاوش، خسرو و ... که مورد ستایش فردوسی هستند، تجسم روح ایرانی هستند که با نوعی معنویت و تفکر شیعی و مبارزه‌ی پی‎گیر و تن‌ندادن به هیچ نوع ظلم و ستم پیوند خورده است.

فردوسی در دوره‌ای که محمود غزنوی -که با روح شیعی هم‌سویی و هم‎سازی ندارد- بر قسمت وسیعی از ایران مسلط شده است، می‎کوشد تا از حکمت اسماعیلیه، آموزه‌های مزدی‌اسنا و شعائر شیعی، طرح فرهنگی را بریزد که از یک‎سو تاریخ و نژاد ایران را مورد توجه قرار می‌دهد، از یک‌سو زبان فارسی و از سوی دیگر مذهب؛ درست هم‌پای این سه عنصرِ بزرگ عنصر خرد و خردمندی وجود دارد. فردوسی معتقد است که عقل، اولین آفریده‌ی خداوند و حجت و پیامبر باطنی است. شاید صدها مورد حدیث کلیدی وجود دارد که فردوسی سعی کرده است در اوج تعادل و خردمندی آن‌ها را به کار گیرد. حکیم توس سپس در کنار این چهار عنصر، به عنصر داد و دادگری و دهش رو می‌کند. درباره‌ی فریدون که او را پیامبر الهامی می‎داند و کسی است که سروش آسمانی بر او نازل می‎شود، تأکید می‎کند که:

فریدون فرخ فرشته نبود/ ز مشک و ز عنبر سرشته نبود// به داد و دهش یافت آن نیکوی/ تو داد و دهش کن فریدون تویی.

درواقع فریدون را نماد همه‌ی انسان‎ها می‎گیرد و یک جور تفسیر رمزی می‎کند. همین تفسیر رمزی را در ‎جایی تأکید می‎کند:

ازو هرچه اندر خورد با خرد/ دگر بر ره رمز معنی برد.

از آن طرف با روایت و داستان پهلوانی و بیان شجاعت و پیروزی‎هایی که می‎تواند روح یک ملت را در برابر بیگانه حفظ کند، عنصر ششم را می‎گذارد. اسطوره و حماسه در قالب روایت‎های پهلوانی مطرح و با شجاعت همراه می‎شود. این روایت‌ها یک‎جا در کشمکش حق و باطل می‌آید و یک‎جا در کشمکش نفس و دنیا. عنصر هفتمی که فردوسی می‎آورد عنصر زندگی و نشاط است. و درنهایت عنصر هشتم که مرگ و تقدیر و فناپذیری انسان. این دو عنصر پایانی هر دوسه صفحه‌ای تکرار می‌شوند. فردوسی می‎کوشد تا نشان دهد ایران و ایرانی یا شیعه و شیعی به شادی و نشاط می‎اندیشد و در عین‎حال به مرگ و تقدیر و فنا نیز می‎اندیشد. او با این تذکار و تکرار مرگ بر آن است که همه‌ی امور به حق برمی‌گردد و تفسیر إلیه راجعون از زندگی دارد.

اسطوره در شاهنامه

شاید این سؤال مطرح شود که چرا فردوسی برای بیان آنچه می‌خواسته بگوید این زبان و این نحوه‌ی از شعر را برگزیده است؟ چرا همچون دیگر شاعران یعنی مولوی و حافظ سخن نگفته و اسطوره‌ها را پیش کشیده است؟

ممکن است این همان‎طور که بزرگان و زبان‎شناسان گفته‎اند، زبان یک جریان زنده است و تولد، تغذیه، تولید مثل، رشد و نمو، تعالی و گاهی افول و مرگ دارد. زبان فارسی نیز دوره‎های مختلفی دارد. یک دوره‎اش دوره‌ی توجه به ریشه‎ها و بنیادهای پیشینی زبان است در کنار عناصر سازنده و اوج‎بخش یا درست‌کردن قله‎هایی که می‎تواند موجب مباهات و افتخار باشد. این قله‌ها یا قله‎هایی واقعی مثل خود فردوسی، حافظ و سعدی هستند یا قله‎های اسطوره‎ای و ذهنی. کوشش فردوسی بر این است که زبانی را استفاده کند که اولاً اقوام مختلف ایرانی را به هم متصل کند، ثانیاً در آن شرایط خاص که متعصبینی به‌شدت با تفکر شیعی و تفکر اسماعیلی برخورد می‎کنند، به‌صورت مستقیم آموزه‌های شیعی را مطرح نکند تا بتواند کارش را انجام دهد و ثانیاً بتواند درون‎مایه‌ی این فرهنگ را بر مبنای آموزه‎های متعادلی که مورد قبولش است عرضه کند. لذا شما می‎بینید شخصیتی که از سیاوش ترسیم می‎شود، خیلی شبیه به شخصیتی است که قرآن کریم از یوسف معرفی می‎کند. تقابل سیاوش و سودابه نوعی تقابل یا گونه‎ای دیگر از تقابل حضرت یوسف با زلیخاست یا جریان زندگی موسی (علیه‌السلام)، رشد، کمال‌، پیامبری، خدمت‌ به شعیب و دعوت فرعونیان بسیار شبیه به جریان زندگی فریدون است.

کوشش فردوسی این است که از این بسترها استفاده کند و آن روح را حفظ کند. تجسم روح فردوسی در رستمی است که شخصیت واقعی بیرونی ندارد، اما نیاز و فرهنگ جامعه این اقتضا را دارد که شخصیتی که از معنویت بی‎بهره نیست، به‌دنبال حقیقت می‎گردد و فرهنگ، انسانیت، جغرافیا، نژاد و آیین پهلوانی در کنار عدالت و فره دینی برایش مهم است پرورده شود. او فرزند زال و رودابه است؛ رودابه دختر مهراب کابلی است؛ مهراب کابلی از سلاله‌ی ضحاک است؛ ضحاک فرزند مرداس پاک‎آیینی است که حاکم عربستان است. ضحاک تن به شیطان می‎سپرد و دل به شیطان می‎دهد و فریفته‌ی شیطان می‎شود و شیطان بر او غلبه پیدا می‎کند. دو مار از کتف‎های او می‎رویند که مغز آدم‎ها را می‎خورند. می‌توان گفت این دو مار نماینده‌ی دو تفکر افراطی بنی‎امیه و بنی‎عباس است که مغز و تفکر آدم‎ها را می‎خورند. ضحاک از اژدیهاک به‌معنای دیو چندپوزه‌ی چندسر است که نماد یا تجسم ابلیس است که قسم خورده نسل انسان را از روی زمین بردارد و نژاد انسان را نابود کند. بعد که چند نسل می‎گذرد، می‎بینیم که تفکر معنوی و باطنی و شیعی رشد می‎کند و رستم از تلفیق فرهنگ ایرانی با فرهنگ عرب (مهراب کابلی) متولد می‎شود. رستم کاملا بی‌عیب هم نیست و گاهی دچار ضعف بشری می‎شود، اما ابرمردی است تقریبا شبیه ابرمرد نیچه. رستم برای این‎که حقارت را نپذیرد و مورد ستم واقع نشود، معتقد است که باید قوی بود. در قرآن کریم نیز این منطق را داریم که «و أعدّوا لهم ماستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و عدوکم». رستم چندصدساله است چون فرهنگ او چندصدساله است.

البته در حماسه، صنعت مبالغه و اغراق اصلی‎ترین صنعتی است که به کار می‎رود تا آدم‎ها را به پرواز وادارد و به اوج بکشاند. حکمت فردوسی اقتضا می‎کند رستمی را در ذهنش خلق کند که آمیزه‎ای از ایران و فرهنگ عربستان و صاحب روح انتخاب‌گر و شجاعت و دلاوری و مردانگی و دین‎ورزی باشد. رستمی که حتی فرزندش را که می‌خواهد کاری انیرانی در نفی ایران کند، به خواست خداوند نمی‎شناسد و او را از بین می‎برد؛ چراکه در تقدیر چنین است، آن کسی که قرار است این فرهنگ پایا را از بین ببرد باید نابود شود. رستم شخصیتی نیست که خیلی تغزلی باشد، اما روحی است که در پی دادخواهی و حق‎خواهی و در پی مقابله با تجاوز و تجاوزگران است.

حکمت قرآنی در شاهنامه

فردوسی با ظرافت خاصی آموزه‌ها و مفاهیم قرآنی را به تصویر کشیده است:

منی چو بپیوست با کردگار/ شکست اندرآورد و برگشت کار؛ این بیت خیلی نزدیک به مضمون آیاتی از این قبیل است: «و من أعرض عن ذکری فإنّ له معیشه ضنکا»

یا اینکه: چه گفت آن سخنگوی با فر و هوش/ چو خسرو شدی بندگی را بکوش؛ این اوج تواضع و بنده‌ی خدا بودن را در حالت غایت تمکن بیرونی و اقتدار بیرونی نشان می‎دهد. یا وقتی می‌گوید: به یزدان هر آنکس که شد ناسپاس/ به دلش اندر آید ز هر سو هراس// به جمشید بر تیره‎گون گشت روز/ همی کاست زو فر گیتی‎فروز؛ می‌خواهد تأکید کند جمشید که در شدن باید به سوی خدا می‌رفت، چون سوی هوا و ابلیس را گرفت متوقف شد و فره هم از او جدا شد.

او وقتی می‎خواهد از روزهای سیاه نشانی بدهد، به آسیب فرهنگ اشاره می‌کند که در پی آن شیطنت و شیطانی پیش می‌آید: نهان گشت آیین فرزانگان/ پراکنده شد نام دیوانگان// هنر خوار شد جادویی ارجمند/ نهان راستی آشکارا گزند// شده بر بدی دست دیوان دراز/ ز نیکی نبودی سخن جز به راست. می‎بینید که اول فرهنگ نابود می‎شود و بعد ستم و بدکاری و بدعملی و زشتی گسترش پیدا می‎کند.

انسان در نظر فردوسی مدام در حال شدن و از قوه به فعل رسیدن در میدان درگیری حق و باطل است. به گمان من یک‎طور فلسفه‌ی خودی، فلسفه‌ی شدن، فلسفه‌ی تعالی و فلسفه‌ی به حقیقت پیوستن، در کشاکش حق و باطل در شاهنامه وجود دارد. به همین سبب هم شاهنامه هیچ‎وقت به هرکس که ایرانی است به صرف ایرانی‌بودن باج نمی‎دهد. مثلاً گشتاسب، جمشید و کی‎کاووس را به باد انتقاد می‎گیرد و عاقبت کارشان را تباهی و افتادن در شر می‎داند.

من فکر می‎کنم بیش از همه، حکمت قرآنی بر مبنای تفسیر شیعی و تفسیر باطنی و رمزی‎در آثار و ابیات فردوسی تجسم یافته است. به‌علاوه زبان فخیمی که فردوسی برگزیده و اصطلاحات خاص و اسطوره‎هایی که به‌کار برده است و سه مرحله‌ای که ترسیم کرده (اسطوره‎ای، پهلوانی و تاریخی) کمک کرده که سیر «شدن» انسان را تفسیر کند.

پی‌نوشت