وجه مواجهه ما

نویسنده: محمد خندان

آنچه امروزه تحت عنوان علوم انسانی یا humanitiesنامیده می‌شود، از حیث تاریخی در اومانیته‌ی قرن 14 ریشه دارد. در عهد رنسانس، homo humanusدر تقابل با homo barbarousمعنی می‌یافت؛ homo humanusآدمی بود که مطابق تربیت رومی پرورش یافته بود و تجسم آن چیزی بود که یونانیان آن را «پائدیا¹» می‌نامیدند.

این نحو تربیت و پرورش مبتنی بر «هنرهای آزاد²» هفت‌گانه بود که به دو دسته تقسیم می‌شدند: سه‌گانه³ی دستور زبان، جدل، خطابه و چهارگانه⁴ی حساب، هندسه، موسیقی، نجوم. این‌ها علومی بودند که کاسیودوروس، در کتاب «درباره‌ی هنر و ادب تحصیلات آزادگان⁵» آن‌ها را «علوم مناظره⁶»(دستور زبان، خطابه، منطق) و «علوم واقع⁷» (حساب، هندسه، موسیقی و نجوم) نامیده بود. از منظر جدال بین فرهنگ یونانی ـ رومی و دیانت یهودی ـ مسیحی، تأکید بر «هنرهای آزاد» در تربیت آدمیان، به معنی روی‌آوردن به شیوه‌ی زیستِ دنیازده‌ی یونانی ـ رومی و روی‌برگرداندن از شیوه‌ی زیستِ مبتنی بر دیانتِ یهودی ـمسیحی بود. دلالت تضمنی این تغییر تاریخی این بود که امور انسانی را می‌توان به شیوه‌ای غیردینی نیز تفسیر کرد.

تفسیر مبدأ و معاد زندگی آدمی در دیانت مسیحی قرون میانه، عمدتا بر عهده‌ی علم کلام بود. در کلام مسیحی مشخص می‌شد که جهان چگونه بر اثر عنایت و فیض ربانی ایجاد شده است و مشیت الهی چگونه از طریق «تجسد⁸» در تاریخ انسان مداخله می‌کند و او را به سوی «رستگاری⁹» سوق می‌دهد. وصول به این رستگاری نیز با سلوک در صراط دین و تنظیم مناسبات زندگی بر اساس شیوه‌ی زیستِ دینی بود که در نهایت با برپایی ملکوت خدا در قیامت، انسان به جزای اعمال خود می‌رسید. اما با ظهور او.مانیته‌ی رنسانس و نیز با ظهور علوم انسانی و اجتماعی جدید در اواخر قرن 18 و قرن 19، علوم انسانی جای علم کلام را در معنی‌دهی به زندگی گرفت. علوم انسانی و اجتماعی جدید را نمی‌توان به بررسی ابژکتیوِ انسان و اجتماع تحویل کرد؛ بلکه این علوم بار معنی‌دهی به حیات بشر مدرن را به دوش می‌کشند. ضرورتِ این نحو معنی‌دهی ناسوتی به بحران‌هایی بازمی‌گردد که با ظهور انقلاب‌های اجتماعی، سیاسی و صنعتی دامن‌گیر بشر مدرن شده بود. علوم انسانی و اجتماعی جدید در غرب، دنباله‌ی تکاپوهای اومانیته‌ی قرن 14 برای ارائه‌ی تفسیری بدیل از زندگی بشری در کره‌ی زمین است؛ تفسیری که با تفاسیر رهبانی مسیحی از زندگی انسانی کاملا مغایر است. علوم انسانی و اجتماعی جدید نوعی شأن دینی در جامعه‌ی مدرن برای خود رقم زده است. توجه به شأن دینی این علوم، برای برقراری نسبتی صحیح با ذات و ماهیت آن‌ها امری ضروری است.

اگر از این مطلب صرف‌نظر کنیم که در صدر تاریخ معاصر ما، عمده‌ی توجهات به علوم کاربردی از قبیل مهندسی و پزشکی معطوف بوده و علوم انسانی شأنی درجه‌ی دوم داشته‌اند، باید گفت که همان مواجهه‌ی جسته و گریخته‌ای که ما با علوم انسانی داشته‌ایم، در فترت ناشی از گسست تاریخی با گذشته، از درک شأن دینی این علوم برای جهان متجدد ناتوان بوده است. قائل‌شدنِ خصلتِ جهان‌شمول⁰¹ برای علوم انسانی و اجتماعی جدید، عینی‌دانستنِ یافته‌های این علوم و غفلت از ماهیت ایدئولوژیک آن‌ها، نشانه‌هایی از ناتوانی در مواجهه‌ی صحیح با علوم انسانی و اجتماعی است. رهایی از وضع موجود و بنانهادنِ بنیانِ تفکر آینده، در گرو مواجهه‌ای عقلانی و به دور از توهم با ذات علوم انسانی و اجتماعی جدید است.

اگر بناست انقلابی در عالم تفکر روی دهد، باید نحوه‌ی تفکر در ذات و ماهیت علوم انسانی جدید را بیاموزیم. البته این تفکر، خود تفکری متأملانه(رفلکتیو) است که به نحو نقادانه در ماهیت امور می‌نگرد و لذا ماهوا مدرن است. تفکر در ذات علوم انسانی و اجتماعی جدید و مواجهه‌ی به دور از توهم با ماهیت این علوم، خود مستلزم کارورزی در تفکر مدرن و برخورداری از نگرشی مدرن در مواجهه با اشیاء و امور است. شرط برگذشتن از جهان مدرن تجربه‌ی مدرن‌بودگی است و کسانی که ساحات مختلف مدرنیته را تجربه نکرده‌اند، اساسا از مواجهه با ذات علوم انسانی جدید نیز ناتوانند. بدین‌ترتیب ناتوانی فکری ما در برقراری نسبتی صحیح و اصولی با علوم انسانی و اجتماعی جدید، خود فرع بر ناتوانی ما برای مدرن‌بودن است. ما هنوز مدرن‌بودگی را نزیسته‌ایم و در فقدان شیوه‌ی زیستِ مدرن، نمی‌توان ذاتِ مدرنِ علوم انسانی جدید را به‌نحو کامل و روشن درک کرد. لذا نخستین گام برای درک ماهیت علوم انسانی جدید، دست‌برداشتن از کبر و نخوت و کین‌توزی و زانوی ادب‌زدن در نزد متفکران غربی است تا بتوانیم از آن‌ها بیاموزیم که چگونه درباره‌ی امور مدرن تفکر کنیم و چگونه درباره‌ی امور مدرن سخن بگوییم. با اعراض از تفکر و کین‌توزی نسبت به متفکران غربی، به بهانه‌ی جنبش نرم‌افزاری و نهضت تولید علم، هیچ گرهی از کار ما باز نخواهد شد. بزرگ‌ترین غرب‌شناسان و بزرگ‌ترین آموزگاران تفکر که در باب خصلت مدرن زندگی در عصر جدید تأمل کرده‌اند، از غرب برآمده‌اند و ما بی‌نیاز از شاگردی‌کردن در نزد آن‌ها نیستیم. در وضع کنونی، اگر بتوانیم مترجمان خوبی باشیم، کار بسیار بزرگی انجام داده‌ایم. پیش‌شرط مواجهه‌ی اصلی با علوم انسانی و اجتماعی جدید در غرب، موفقیت در ترجمه و از آنِ خود کردنِ تفکری است که ما جدا با آن غریبه‌ایم.

پی نوشت:

1- paedia

2- liberal arts

3- Trivium

4- Quadrivium

5- De artibus ac disciplinis liberalium litterarum

6- scientiae sermocinales

7- scientiae reales

8- incarnation

9- salvation

10- universal