فلسفه‌ی زنده، فلسفه‌ی کارا

گفت‌وگو با دکتر نصرالله حکمت/ عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران

  به نظر می‎رسد بحث کاربردی‌کردن فلسفه بحثی قدیمی نباشد و فلسفه‌ی اسلامی همیشه با جامعه‎اش ارتباط و پیوند داشته است. اما چرا در دوره‌ی معاصر مسئله‌ی کاربردی‌کردن فلسفه یا طرح نظریاتی که می‎خواهند فلسفه‎های مضاف را تبیین و بارور کنند، مطرح می‌شود و دغدغه‌ی برخی شده است. چه مسائلی شرایط امکان این بحث را فراهم آورده است؟ آیا می‌توان گفت که تاریخ فلسفه در غرب سیری داشته و اکنون به جایی رسیده که مسئله‌اش کاربردی‌شدن است و به تبع آن در بین متفکران ما نیز این بحث مسئله شده است؟

مبحث کاربردی کردن فلسفه‌ی اسلامی یا کاربردی‌شدن آن جوانب مختلفی دارد. در گام نخست باید ببینیم که «کاربرد» به چه معناست. ما نباید مسائل و تعاریفی را مفروض و مسلّم بگیریم و روی آن هیچ بحثی نکنیم. بنده به یاد دارم که در دهه‎های چهل و پنجاه در ایران بحث زیربنا و روبنا خیلی جدی شده بود. پیرو آن دیدگاه‎های مارکسیستی که اقتصاد را زیربنا می‎دانستند، این امر جا افتاده بود که در زندگی انسان یک چیز به‌عنوان زیربنا و چیز دیگری به‌عنوان روبنا وجود دارد. حتی مذهبیون ما مثل مرحوم مطهری نیز اصرار داشتند که اقتصاد زیربنا نیست و اخلاق زیربناست. اما هیچ کس نگفت که پیش‌فرض طرح زیربنا و روبنا این است که انسان یک ساختمان است و مگر انسان ساختمان است که زیربنا و روبنا داشته باشد. انسان مجموعه‎ای از صدها ساختمان است که در یک نفر اقتصاد می‎تواند زیربنا باشد در دیگری ایمان یا اخلاق. بحث کاربردی‌کردن فلسفه هم به همین صورت است. نباید به این منوال باشد که چون در فضای دیگری علوم و دانش خود را به‌نحوی کاربردی می‌کنند، ما نیز در اینجا به دنبال این باشیم که کاربردی کنیم. پس در وهله‌ی اول باید ببینیم مراد از «کاربرد» چیست.

مطلب دوم اینکه کاربردی‌کردن اَشکال گوناگونی دارد و یک شکل نیست. برخی می‎خواهند مؤدبانه بگویند که فلسفه‌ی اسلامی به چه دردی می‎خورد و چه دردی از ما را درمان می‎کند و مقصود خود را به این شکل مطرح می‌کنند که چطور می‎شود آن را کاربردی کرد. ما باید بدانیم که در چه عرصه‎هایی‎نیاز داریم و می‎توانیم از فلسفه استفاده کنیم و آن عرصه‎ها را معلوم کنیم. مشکل دیگر ما در مورد فلسفه‌ی اسلامی این است که ما نمی‎دانیم فلسفه‌ی اسلامی چیست. این فلسفه‌ی اسلامی که ما الان می‎شناسیم به هیچ دردی در این عالم نمی‎خورد و هیچ مشکلی از ما را نیز حل نمی‎کند و اصلاً ارتباطی با ما ندارد. این فلسفه‌ی اسلامی موجود و تاریخ فلسفه‌ی موجود نه گنجایش و ظرفیت کاربردی‌شدن را دارد و نه می‎تواند مشکلی از ما حل کند، چون یک چیز جعلی و ساختگی است. ما به چه چیز، فلسفه‌ی اسلامی می‎گوییم؟ اگر براساس تاریخ فلسفه بخواهیم راجع به فلسفه‌ی اسلامی قضاوت کنیم، این تاریخ فلسفه برای ما اصالتی قائل نیست. یعنی تاریخ فلسفه‌ی‎اسلامی موجود که در دانشگاه نیز تدریس می‎شود محصول مطالعات غربی است و در چارچوب پارادایم مستشرق‎ها نوشته شده و برای ما به‌عنوان مسلمان ایرانی، یک هویت مستقل در تفکر فلسفی قائل نیست. ما تابع و شارح یونانی‎ها هستیم و در حاشیه‌ی فلسفه‌ی یونان پدید آمده‌ایم.

حال اگر روی این مسائل بحث کردیم که کاربردی‌کردن یعنی چه و چرا باید کاربردی شود و آیا همه چیز وقتی کاربردی شود مفید است و اینکه مراد ما از فلسفه‌ی اسلامی چیست، در پایان به شما خواهم گفت که آنچه فلاسفه‌ی ما از کِندی به بعد تأسیس و تدوین کردند و عمده مباحثی که آن‌ها در اندیشه‌ی فلسفی خود به آن پرداختند، مباحث زنده و با نشاط و قابل طرح در همین امروز برای ما است. به عنوان مثال یکی از مسائل جدی در فلسفه‌ی ما ارتباط عقل و وحی است. بنیان‌گذار نقد عقل در تاریخ فلسفه، فلاسفه‌ی ما هستند و کندی و فارابی و ابن‌عربی این بحث را مطرح کردند. همین الان ما مشکل ارتباط عقل و وحی را داریم، یعنی یک مسئله‌ی بسیار زنده و بانشاط و فعال این است که مملکت را عقل باید اداره کند یا وحی. ما باید برگردیم و پرسش‎هایمان درباره‌ی فلسفه‌ی اسلامی و تاریخ فلسفه‌ی اسلامی را دوباره مطرح کنیم.

وقتی می‎گویید فلسفه‌ی اسلامی را چطور می‎توان کاربردی کرد، باید به تاریخ فلسفه‌ی اسلامی رجوع کنیم و نشان دهیم که آنچه الان به‌عنوان فلسفه‌ی اسلامی معمول و متداول است و می‎خوانند، به هیچ دردی نمی‎خورد. کتابی مثل بدایه‌الحکمه که امروز ما به‌عنوان فلسفه‌ی اسلامی به دانشجو تدریس می‎کنیم، بحث از مبانی است و هیچ ارتباطی با مسائل ما ندارد. دانشجوی ما در دانشگاه قبلاً فلسفه‌ی پست‌‌مدرن و فوکو را خوانده است و راجع به فلسفه‌ی بدیل روانشناسی بحث کرده است، حال او می‎خواهد سر کلاس فلسفه‌ی اسلامی نشسته و بدایه‌الحکمه بخواند. مقام علامه طباطبایی ‌(ره) معلوم است و ایشان بزرگ است، اما بحث فلسفه چیز دیگری است و تدریس بدایه‌الحکمه به‌عنوان فلسفه‌ی اسلامی در دانشگاه‌ها سم مهلک است.

  شما بیان کردید که فلسفه می‎تواند مسائل ما را حل کند و اینکه هنوز هم می‎تواند با نشاط باشد. نظر شما راجع به فلسفه‎های مضافی که مطرح می‎شود و خاستگاه آن‌ها چیست؟

در غرب فلسفه یک امر انتزاعی بی‎ارتباط با زندگی مردم نیست و فلسفه پشتوانه‌ی زندگی مردم است. در جریان تاریخ ما هم اینگونه بوده و فیلسوف ما منفصل از مردم نبوده است و هنر و معماری‌هایی که در طول تاریخ مانده‌اند، از پشتوانه‎ای فلسفی برخوردار هستند. اما چون به هر شکل در غرب مسئله‌ی وجود اندیشه‎ای که کارایی داشته باشد و کاربردی باشد مهم شد، آن‎جا فلسفه‎های مضاف از اهمیت بیش‌تری برخوردار شده‎اند. ما نیز پیرو آن چیزی که آن‎ها پرداخته‎اند به فلسفه‌ی مضاف می‎پردازیم. اما بنده قائلم اگر ما اصل فلسفه‌ی اسلامی را نتوانیم احیا کنیم و نتوانیم انجماد و انسدادش را برطرف کنیم (انجماد فلسفه به دلیل عوامل داخلی است و انسداد آن بر اثر عوامل خارجی) فلسفه‌ی مضاف هم به داد ما نمی‌رسد و چیزی را برای ما کاربردی نمی‎کند. ما باید به تاریخ فلسفه‎های خود بپردازیم و برگردیم از اول مبدأ فلسفه‌ی اسلامی را بررسی کنیم و جریان تاریخ فلسفه‌ی اسلامی را درست پیش بیاییم و استقلال فلسفه‌ی اسلامی را از فلسفه‌ی یونان بپذیریم و درک کنیم و بعد آرام‌آرام به فلسفه‌ی مضاف برسیم و معنی کاربردی‌کردن و مفید بودن و به کار آمدن را مطرح کنیم. در واقع این‎ها به هم پیچیده و گره خورده است و تا آن‎ها حل نشود نمی‎توانیم به این مسائل بپردازیم.

  آیا به‌نظر شما این قرائت از فلسفه‌ی اسلامی که بعد از فارابی فیلسوفان مسلمان دیگر به سیاست توجهی نکردند، قرائت صحیحی است؟

بله، قرائت درستی است. اما باید توجه داشته باشیم که سیاست فارابی با سیاست افلاطون بسیار متفاوت است، یعنی نکات برجسته و تفاوت و تمایز زیادی بین سیاست افلاطون و فارابی وجود دارد. از جمله اینکه سیاست فارابی حکومت جهانی است، در حالی که مدینه‌ی فاضله‌ی افلاطونی یک شهر یونانی و آتن است. این نکته‌ی مهمی است که فارابی بحث حکومت جهانی را از کجا آورده است. اندیشه‌ی حکومت جهانی، اندیشه‌ای عملی نبوده زیرا جوامع، آن زمان ارتباطی با هم نداشته‌اند و از هم منفک بوده‌اند. سیاست فارابی برای این ادامه و استمرار پیدا نکرد چون او دیدگاهی شیعی داشت و از موضع فلسفه‌ی تاریخ شیعه نگاه می‎کرد و مطابق مبانی این فلسفه‌ی تاریخ، در زمان غیبت امام معصوم نمی‎شود حکومت عدل تشکیل داد.

  یعنی دلیل عدم توجه فیلسوفان مسلمان به سیاست یا اجتماع بعد از فارابی، این نیست که یکدفعه و بی‌دلیل روند آن ادامه پیدا نکند و منقطع شود، بلکه آن‌ها دیگر به ادامه‌ی این پروژه اعتقادی نداشتند و می‌دانستند که این پروژه محقق نمی‌شود.

فیلسوف اسلامی می‌داند که این پروژه تحقق پیدا نمی‎کند. در بحث سیاست چون عمده‌ی فلاسفه‌ی ما ایرانی و شیعه بوده‌اند به این مطلب توجه داشته‌اند که در زمان غیبت امام معصوم آن حکومت عدلی که مورد نظرشان است تحقق پیدا نمی‎کند، بنابراین به این موضوع نپرداخته‎اند. به‌طور مثال در بحث اخلاق هم شاهدیم که فلاسفه‎ی ما کم‌تر به اخلاق پرداخته‎اند و اخلاق را به متون دینی وانهاده‌اند، اما یک فیلسوف یونانی یا غربی چون با مبانی عقلی فکر می‎کند و به جایی وصل نیست، باید ارزش‎گذاری هم بکند و از اخلاق نیز بگوید. ما چون متون مقدس و متن آیات و روایات را داریم، اخلاق را به آیات و روایات واگذار کرده‌ایم.