حوزه علمیه؛ حوزه عملیه

علی‏اصغر سهرابی/ طلبه حوزه‌ی علمیه قم

1- آخوند خلبان، آخوند فیلم‏ساز، آخوند پزشک، استاد ورزش‌های رزمی، روان‏پزشک، داستان‏نویس، مجری تلویزیون و... این روزها گاه به گوش می‏رسد و خبر از وجود چنین آخوندهایی برای مردم و خصوصاً اهل رسانه، جالب و دارای ارزش خبری است.
روشن است که این جذابیت، به‌خاطر ترکیب دو هویت صنفی متمایز و متغایر در یک فرد است؛ دو هویتی که جمع آن‌ها، به‏ندرت اتفاق می‏افتد و می‏تواند تحسین و یا تعجب شنونده را برانگیزد و حتی در مواردی او را به خنده وادارد.

2- تخصص‌هایی از این دست، چه جایگاهی در منظومه‌ی وظایف طلبگی دارند؟ بایدها و نبایدهای حضور اجتماعی طلبه و تصدی مشاغل و پایگاه‌های اجتماعی توسط او چیست؟ ملاک ما برای ارزیابی عملکرد اجتماعی روحانیت چیست؟ آیا یک آخوند فیلم‏ساز، همان‏قدر طلبه است که یک پیش‏نماز مسجد؟ آیا داستان‏نویسی، باید به اندازه‌ی منبر رفتن، در دستگاه روحانیت رسمیت داشته باشد؟ آیا می‏توان یک طلبه‌ی متخصص در علوم اجتماعی را هم عالم دینی محسوب کرد؟ جایگاه واقعی حوزه و طلبه در جامعه‌ی امروز کجاست؟

3- بی‏شک اعتقاد به جامعیت و کمال دین و لزوم تحقق حداکثری آن در جامعه، همواره در حوزه، گزاره‏ای جاافتاده و فراگیر بوده است. با این وجود در مدل حضور اجتماعی روحانیت، به طیف گسترده‏ای برمی‏خوریم. در یک سر طیف کسانی را می‏بینیم که جز به تحقیق در منابع دین و تدریس علوم مصطلح دینی و تبلیغ سنتی تن نمی‏دهند و غیر آن را منافی شأن و وظیفه‌ی روحانی می‏دانند و در طرف دیگر کسانی را که به حکم وظیفه در هر عرصه‏ای حضور به‏هم می‏رسانند و به ملاک لزوم جریان دین در تمامی اجزا و ابعاد نظام اجتماعی، حوزه را مسئول ریز و درشت مسائل جامعه می‏دانند. اما در این میانه حق چیست؟

4- به‌نظر می‏رسد برای یافتن پاسخی کارگشا، باید به مسئله‌ی «هویت صنفی روحانیت» رجوع کنیم و ابتدا مسئله را در آن لایه حل نمائیم. چرا که مدل حرکت اجتماعی هرکس، فرع بر شناختی است که از جایگاه خود در جامعه دارد.

5- اگر به دستگاه فکری حوزویان توجه کنیم، خواهیم یافت که تصور رایج در مورد هویت روحانیت براساس برداشت خاصی از آیه‌ی مبارکه‌ی «نَفر» شکل گرفته است. بر این اساس هویت روحانیت بر دو رکن «تفقه» و «انذار» ابتنا خواهد یافت. پس هسته‌ی مرکزی وظائف حوزه، فهم و ابلاغ دین خواهد بود. با این نگاه، حوزه صرفاً «علمیه» است و طلبه و مجتهد و مرجع تقلید شأن اجرائی ندارند و اساساً هویت اجتماعی آنان هویتی علمی است. لذا باید علم دین بیاموزند و آن را به امید حذر به دیگران ابلاغ کنند. در مقابل این فکر هم افرادی قرار دارند که خود را مسئول مستقیم همه‌ی مسائل جامعه می‏دانند و برای دینی شدن جامعه حضور روحانیت در تمامی عرصه‏های اجتماع را ضروری می‏پندارند.

6- با این مبنا که حضرت امام خمینی (ره) تاریخ ما را ساخته و روزگار ما را رقم زده و ملاک دین‌داری را در عصر حاضر ارتقا داده است، حق این است که به تقریر ایشان از هویت روحانیت رجوع کنیم و تلاش کنیم نگرش خود را با ایشان منطبق کنیم تا بتوانیم در زمانه‌ی ایشان کمک‏کار جریان بسط دین در جامعه باشیم.

7- حضرت امام در کتاب ولایت فقیه و نیز منشور روحانیت اشاراتی دارند که به‏خوبی پاسخ‌ دغدغه‌ی ما را خواهد داد. ایشان در مقدمه‌ی کتاب ولایت فقیه، ابتدا با ارائه‌ی تحلیلی از منصب خلافت و ولایت، با بیان این نکته که قانون مجری می‏خواهد، شأن ولی امر را در کنار تشریع، تصدی قوه‌ی مجریه می‏دانند و بیان می‏کنند که بدون این شأن اجرایی به این دستگاه نقص وارد است. و از اینجا نتیجه می‏گیرند که تشکیل حکومت و برقرارى دستگاه اجرا و اداره‌ی آن برای خلیفه‌ی رسول خدا لازم است.
آنگاه به مخاطبان خود که جمعی از طلاب فاضل مشغول به تحصیل در نجف اشرف هستند، خطاب می‏کنند که «اعتقاد به ضرورت تشکیل حکومت و برقرارى دستگاه اجرا و اداره، جزئى از ولایت است؛ چنان‌که مبارزه و کوشش براى آن، از اعتقاد به ولایت است. درست توجه کنید... باید به ضرورت تشکیل حکومت معتقد باشیم؛ و باید کوشش کنیم که دستگاه اجراى احکام و اداره‌ی امور برقرار شود. مبارزه در راه تشکیل حکومت اسلامى لازمه‌ی اعتقاد به ولایت است. فعالیت خودتان را تکمیل کنید. توجه داشته باشید که شما وظیفه دارید حکومت اسلامى تأسیس کنید». یعنی اگر حوزه و روحانیت خود را متعهد به جریان ولایت الهی در جامعه می‏داند، باید حکومت اسلامی تشکیل دهد و این یعنی ورود حداکثری به عرصه‌ی اجتماع و اجرا.
هم‌چنین حضرت امام در پیام خود به حوزه‏ها که چندماه قبل از پایان عمر شریف‌شان صادر شد، آشنایى به روش برخورد با حیله‏ها و تزویرهاى فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادى، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست‌ها و حتى سیاسیون و فرمول‌هاى دیکته‏شده‌ی آنان و درک موقعیت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمایه‏دارى و کمونیسم که در حقیقت استراتژى حکومت بر جهان را ترسیم مى‏کنند را از ویژگی‌هاى یک مجتهد جامع معرفی می‏کنند و در نهایت به این فراز می‏رسند که «یک مجتهد باید زیرکى و هوش و فراست هدایت یک جامعه‌ی بزرگ اسلامى و حتى غیراسلامى را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدى که درخور شأن مجتهد است، واقعاً مدیر و مدبر باشد».
اگر بخواهیم ماحصل نظر حضرت امام را در مورد هویت حوزه و صنف روحانیت بیان کنیم، شاید تعبیر «نهاد متصدی اقامه‌ی دین» مناسب‌ترین بیان برای این منظور باشد. بر این اساس، حوزه‌ی علمیه، از گارد علمی خود خارج خواهد شد و علم خود را برای کارآمدی در جامعه و پاسخ‌گویی به نیازهای آن سامان خواهد داد. علم را برای عمل تولید خواهد کرد و به مستوای برتر «حوزه‌ی علمیه عملیه» ارتقا خواهد یافت.

8- روشن است که این رویکرد با توجه به اعتقاد به گستره‌ی حداکثری دین، حوزه را به حضور حداکثری در لایه‏های مختلف جامعه، اعم از فرهنگ و سیاست و اقتصاد فرامی‏خواند. اما این حضور، عقلانیت خاص خود را می‏طلبد؛ چرا که هزار نکته‌ی باریک‌تر ز مو اینجاست. صرف اعتقاد به گستره‌ی حداکثری دین و هویت روحانیت، مسئله را حل نمی‏کند و باید برای ارتباط حوزه و حاکمیت و اجتماع، مدل جامعی طراحی کرد که هم مبانی حداکثری ما را تأمین کند و هم ملاحظات موجود را پوشش دهد. ملاحظاتی از قبیل حافظه‌ی تاریخی و تصویری که مردم از صنف روحانیت دارند، به رسمیت شناختن همه‌ی اقشار و اصناف تأثیرگذار در نظام کلان اجتماع، تبعات ناشی از قبول حداکثری مسئولیت، تشخیص دقیق عرصه‏هایی که حتی با رویکرد حداکثری نیز در حیطه‌ی مأموریت حوزه قرار نمی‏گیرند و...