پرده بر می‌دارم از کار شما

گفت‌وگوي مکتوب با دکتر احمد محمدپور / عضو هيئت علمي دانشگاه بوعلي سيناي همدان

  خاستگاه پست‏مدرنیسم در علوم‏اجتماعی به چه دوره‏ای بر می‏گردد و لحظات کلیدی آن کدامند؟

واژه‏ی پست‏مدرنیسم از دهه‏ی 1930 در نقد ادبی آمریکای لاتین و از دهه‏ی 1940 در جهان انگلیسی ـ آمریکایی برای بحث از رابطه‏ی شکل‏های جدید بیان با زیبایی‏شناسی مدرنیسم به کار رفت. در حوزه‏ی تاریخ، این واژه را آرنولد توین‏بی مورخ انگلیسی در کتاب «مطالعه‏ی تاریخ» به سال 1947 برای اشاره به «آخرین مرحله‏ی تمدن غربی» به کار گرفت. در جامعه‏شناسی نیز این آمیتای اتزیونی بود که در کتاب خود با عنوان «جامعه‏ی فعال» در 1968 آن را معرفی کرد. در دهه‏ی 1970، واژه‏ی پست‏مدرنیسم در متون جامعه‏شناسانه‏ی کشورهایی چون فرانسه، آمریکای شمالی و انگلستان بیش‌تر و بیش‌تر به کار رفت. در آن ‏زمان، پست‏مدرنیسم کالایی مشترک بود که در ویترین همه‏ی نحله‏های ادبی و نقد ادبی، هنر، شعر و معماری یافت می‏شد. رساله‏ی فیلسوف فرانسوی، ژان فرانسوا لیوتار با عنوان «وضعیت پست‏مدرن: گزارشی درباره‏ی دانش» به سال 1979 نقشی محوری در معرفی و کاربست این واژه در علوم‏اجتماعی کنونی ایفا کرد. با این‏ حال، اشاعه‏ی نظری پست‏مدرنیسم را در دهه‏ی 1970 باید مرهون جنبش‏های مبتکرانه‏ی برساخت‏گرایی و فمینیسم دانست.

از حیث تعریف، پست‏مدرنیسم (1) خوشه‏ای است از رهیافت‏های نظری و فرانظری، (2) تحلیل پست‏مدرنیت یا مشخصه‏های اجتماعی و فرهنگی سرمایه‏داری فرهنگی متأخر، (3) اشکال نوین ابراز جامعه‏شناسانه و (4) بسط بررسی جامعه‏شناسانه به درون قلمروهای جدید. پست‏مدرنیسم جامعه‏شناسی از این‏رو همزمان شکلی از تحلیل جامعه‏شناسانه، نوعی حس‏پذیری جامعه‏شناختی و شرایط روشنفکری و اجتماعی دانشمندان اجتماعی نیز هست. نحله‏های گوناگون پست‏مدرن بر سر مجموعه‏ای از مقدمات روشی و نظری با هم اتفاق‏نظر دارند، اما در استنتاج‏ها و برنامه‏های پژوهشی نگاهی متفاوت دارند. عناصر اصلی مشترک عبارتند از: اجتناب از بازگشت به فرض‏های جهان‏شمول معتبر به‏عنوان بنیان‏های نظری و روش‏شناختی، باور به نقش کلیدی برای مفاهیمی چون سوژه، هویت، متن و نماد در تحلیل جامعه، پرهیز از نگاه متافیزیک به جهان طبیعی و اجتماعی، بی‏باوری به فراروایت‏ها یا نظام‏های نظری کلان به‌عنوان نظام‏های رهایی‏بخش.

  وجه تفاوت‏ و شباهت بین پست‏مدرنیته و پست‏مدرنیسم در چیست؟

باید بین این دو مفهوم محوری تمایز قایل شد. پست‏مدرنیته به مشخصه‏های اجتماعی و فرهنگی سرمایه‏داری متأخر مربوط می‏شود که آن را از مراحل قبلی یا مدرنیته جدا می‏سازد؛ در مقابل، پست‏مدرنیسم بیانگر برنامه‏ای نظری و روشی است که از برنامه‏های قبلی یا مدرنیستی متمایز است.

تحلیل پست‏مدرنیته از اوایل دهه‏ی 1970 آغاز شد و دغدغه‏های آن را می‏توان در کارهای جورج زیمل، تورشتاین وبلن و مکتب فرانکفورت پیدا کرد. پست‏مدرنیته آخرین مرحله‏ی تکامل نظام سرمایه‏داری چه به‌معنای استمرار و تشدید مدرنیته و چه مرحله‏ی اساساً جدید تعریف می‏شود. علم و نظام‏های تکنولوژیک پیچیده در مرحله‏ی گذار از اقتصاد کارخانه‏ای به سمت اقتصاد خدمات مرکزیت‏زدایی‏شده نقش کلیدی دارند. جدایی زمان ـ مکان (آنتونی گیدنز)، فشردگی زمان ـ مکان (دیوید هاروی)، قلمروزدایی و مرکزیت‏زدایی (جان تاملینسون) همراه با چیرگی نظام‏های تخصصی و فنی در همه‏ی حوزه‏های زندگی روزمره به پاره‏پاره‏شدن و متنوع‏شدن هویت‏های اجتماعی منتهی می‏شوند. از این‏رو، جامعه به موجودیتی پراکنده و ناهمگون بدل می‏شود؛ نظم اجتماعی به‌طرزی محلی و بسترگرا ظاهر شده و در قالب چیدمانی از کدهای نمادین انعکاس می‏یابد. این کدها حامی، واسطه و خروجی کنش اجتماعی جدید هستند. بر همین اساس، جامعه‏شناسی همچون دستاورد خود مدرنیته باید به چندگانگی‏ها، گسست‏ها، نسبی‏نگری و مرکزیت‏زدایی توجه کند. با توجه به همین نکته است که زیگموند باومن معتقد است مفاهیمی چون جامعه‏جویی، عادت‏واره، خود ـ ‏شکل‌بخشی و بدن برای تحلیل فرایندهای معاصر بسیار بهتر از مفاهیم سنتی جامعه و نظم (کسانی چون امیل دورکیم و تالکوت پارسونز یا حتی نیکلاس لوهمن) هستند.

پست‏مدرنیسم در شناسایی و درک این سیستم نمادین به عنوان ساختار متأخر یا کنونی اجتماع بشری به ما کمک می‏کند؛ به ما یادآوری می‏کند اجتماع کنوني (نه جامعه در معنای کلاسیک آن) از مکانیسم‏ها و فرایندهایی بی‏نظیر پیروی می‏کند که بدون شناخت آن نمی‏توان با واقعیت‏های ایزومورفیک مدرن جهان امروزین مواجه شد. پست‏مدرنیسم به هیچ‏وجه به دنبال تأیید یا رد وضعیت‏ها نیست اما بیش تر و بهتر از هر پارادایم کلان‏نگر، جهان‏شمول‏گرا و نظام‏مندی، موفق شده پرده از شرایط متأخر فرهنگی انسان بردارد.

در دهه‏ی 1980، مفهوم پست‏مدرنیسم از حوزه‏های فلسفه و نظریه‏ی ادبی، هنر و معماری به‏تدریج وارد مباحث اجتماعی و جامعه‏شناختی شد. در این دوره، نقد جایگاه و ارزش نظریه‏ي اجتماعی به مثابه‏‏ی محصول مدرنیستی و ضرروت طرح یک برنامه‏ی روشی جدید مطرح شد.

  ره‏آورد نظری پست‏مدرنیسم در حوزه‏ی معرفت چیست؟

مجموعه‏ای از پرسش‏ها را در باب داعیه‏های معتبر نظریه‏های علمی، ماهیت حقیقت علمی و جایگاه سوژه‏ی شناسا عنوان کرده و این باور به وجود آمده که (1) کل معرفت ماهیتي بسترگرا دارد، (2) داعیه‏های حقیقت هرگونه نظریه‏ی علمی را نباید و نمی‏توان در معیارهای انتزاعی و نوموتتیک و جهان‏شمول یافت بلکه آن‌ها محصول وفاق مذاکره‏شده، بازی‏های زبانی یا تنازع قدرت هستند و (3) در نتیجه، سوژه‏ی شناسا فاقد توانایی و اختیار لازم برای فراهم‏آوردن معیاری جهان‏شمول برای تعیین اعتبار و حقیقت معرفت خود است. از این منظر، سوژه را نباید موجودی خودمختار در ارتباط با یک جهان عینی و پیش‏تر داده‏شده یا تعیین‏شده دید؛ بلکه سوژه خود محصول پیشامدهای اجتماعی (ریچارد رورتی) است. از آنجا که معرفت از مشخصه‏ی بستری و محلی و موقعیتی برخوردار است، نظریه‏های علمی نیز طبق همین شرایط بستری بازتفسیر می‏شوند؛ یعنی، این نظریه‏ها باز و ایدئوگرافیک بوده و صاحبانشان نمی‏توانند آن‌ها را ‏کنترل کنند. نظریه‏های علمی با اعتبار بیرونی و معیارهای حقیقت تعیین یا اثبات نمی‏شوند بلکه همچون نظام‏هایی از نمادها عمل می‏کنند که مسیرهای خاص کنش اجتماعی را گشوده و جهان‏بینی ویژه‏ای را بسط می‏دهند. بر همین مبنا، نوعی شباهت ساختاری بین متن و نظم اجتماعی تصور می‏شود؛ هر دو از حیث محلی تعیین می‏شوند، شبکه ـ مانند هستند و سیستم‏های باز معانی را شکل می‏دهند که انواع خاصی از کنش را می‏طلبند؛ کنش‏هایی که توسط کنشگران خاص آن کنش به انجام رسیده‏اند.

پست‏مدرن‏ها بر این باورند که مفاهیمی مانند متن و اجرا باید جایگاهی والا در تحلیل پدیده‏های اجتماعی معاصر ایفا کنند. علوم ‏اجتماعی باید بر واکاوی و شرح چگونگی عملکرد سیستم‏های نمادین در بسترهای اجتماعی خاص یا خُرد ـ روایت متمرکز شود نه بر تولید نظریه‏های فراگیر و عام یا به گفته‏ی لیوتار فراروایت. این داعیه در کنار این باور که سوژه‏ی شناسا محصول پیشامدهای اجتماعی است از سوی برخی متفکران و منتقدان به ترتیب به پایان نظریه‌ي اجتماعی (استفن سیدمن) و مرگ نویسنده (بارتز) موسوم است؛ در پایان دهه‏ی 1980 و اوایل دهه‏ی 1990، موضوعات فرانظری مذکور بیش‌تر و بیش‌تر نشو و نما یافته‏اند. رشد فزاینده‏ی فرایندهای جهانی‏شدن نیز اهمیت این مباحث را دوچندان کرده است.

  آیا پست‏مدرنیسم، روش‏شناسی خاصی برای تولید دانش دارد یا صرفاً نوعی نقد معرفت‏شناسانه است؟

یکی از مهم‌ترین ابعاد روش‏شناختی پست‏مدرنیسم، موضع ضداثبات‏گرایانه و ضدتأییدگرایانه‏ی آن است؛ هیچ مدل تبیینی فراگیر و جامع و هیچ رویه‏ی تأییدی عام معتبر از منظر پست‏مدرنیسم وجود ندارد. کسانی چون میشل فوکو که البته متفکری است بین‏رشته‏ای، از باستان‏شناسی و تبارشناسی برای افشای برساخت و حقیقت تاریخی کل علوم ‏انسانی چونان فورماسیونی معرفتی استفاده می‏کند و بنیان‏های ساخت و مشروعیت دانش کنونی را از اساس به هم می‏ریزد. اما اکثر پست‏مدرن‏ها به‏طور عام به تحلیل گفتمان، تحلیل‏ نشانه‏شناسانه، تحلیل روایتی و تحلیل‏های متنی به منظور درک پیدایش، کارکرد و مرزهای زمینه‏ای کدهای نمادین علاقه‏مندند. همچنین از روش مردم‏نگاری نیز که زمانی برای مطالعه‌ي جوامع غریب به تعبیر غربی‏ها یا جوامع سنتی و موضوعات خاص مردم‏شناسانه استفاده می‏شد، استفاده می‏شود؛ به‌همین شیوه، علاقه به متون و فرایندهای نگارش همچون منابع غنی مفهومی بسیار زیاد است. شعر، درام، تئاتر، فراورده‏های سینمایی و هنری نیز از بسیاری جهات بر فعالیت‏های پژوهشی آکادمیک متعارف برتری داده می‏شوند.

نکته در اینجاست که همه‏ی این‏ روش‏شناسی‏ها، فرض‏های روش‏شناختی مرتبط با بررسی علوم‏اجتماعی مدرن، دقیق و متعارف را به چالش می‏کشند. در واقع، تفاوت‏های فلسفی جدی بین هنجارهای علوم‏سنتی روشنگری و پست‏مدرن وجود دارند. پست‏مدرن‏ها عموماً به برخی اهداف پارادایمی علم سنتی نظیر تعمیم، تبیین قطعی، تکرارپذیری، اعتبار، روایی و مانند آن علاقه‏مند نیستند. آن‌ها همچنین نه به پیش‏بینی و نه نظریه‏سازی چونان دغدغه‏های عمده توجه ندارند بلکه شالوده‏شکنی را چونان روش اصلی در نظر دارند. شالوده‏شکنی، متن را اعم از ادبی یا اجتماعی (به ‏طور عام) از هم تجزیه کرده و تناقض‏ها و پیش‏فرض‏های آن را افشا می‏سازد. برخی پست‏مدرن‏ها به روش‏شناسی‏های متعارف (اصولاً اثباتی و کمی‏گرا، و تا حدی غیراثباتی و کیفی‏گرا) می‏تازند؛ می‏خواهند آن را بازنگری کرده و بر آن تکیه کنند. این عده از پست‏مدرن‏ها به‌ دنبال جایگزینی برای روش‏های علوم‏اجتماعی به گفته‏ی خودشان کهن، گذشته، قراردادی و کوته‏اندیش هستند. با این‏وجود، عقل، سازگاری و پیوستگی استدلال را نفی نمی‏کنند. با اینکه بنیان‏های متعارف امکان دانش را به نقد کشیده و آن‌ها را رها می‏کنند، اما اولویت‏ها را به گفته‏‏ی خودشان حفظ می‏کنند. بسیاری از پست‏مدرن‏ها احساس نیاز به داشتن استانداردها یا معیارهای نوین ارزیابی معرفت را در سر دارند. معیارهای آنان به سبکی ضداثباتی یا غیراثباتی ماهیتاً ذهنی هستند، برای مثال، انعطاف‏پذیری، حساسیت و تعامل‏مندی. در این میان، به دنبال زیبایی، نقاط قوت، نقاط ضعف، قدرت، سلطه و هژمونی یا ایدئولوژی در متون می‏گردند و به‌طرز ابراز، سبک، فریبندگی محتوا و جنبه‏های بلاغی واقعیت‏های متنی یا اجتماعی توجه دارند.

  ارزیابی شما از پروژه‏ی به اصطلاح پست‏مدرنیسم از حیث امکان تولید معرفت چیست؟

پست‏مدرنیسم از بعد فلسفی و نظری واکنشی بوده است به رویکردهای عقل‏گرا و تجربه‏گرا که هر یک به شیوه‏ای در صدد بنیان‏نهادن نظام‏های معرفتی عام و جهان‏شمول بودند؛ نظام‏هایی که به اتکای قوانین عام و نوموتتیک در نظر داشتند نسخه‏های فرازمان و فرامکان برای رهایی بشر ارایه دهند. برای مثال، پوزیتویست‏ها یا اثبات‏گرایان با تکیه بر منطق عینیت‏گرا درصدد کشف، پیش‏بینی و کنترل بر محیط طبیعی و انسانی بودند. در مقابل، تفسیرگرایان با اتخاذ رویکرد ذهن‏گرا، از رویکردگرایی افراطی گرفته تا پدیدارشناسی و اگزیستانسیالیسم، همگی فرض را بر تفهم و درک ساختارهای آگاهی پیشین سوژه قرار دادند؛ رویکرد انتقادی با تأکید بر افشای ساختارها و آگاهی کاذب و فمینیسم با ادعای آشکارسازی لایه‏های جنسیتی جهان اجتماعی، هر یک روایتی از رهایی‏بخشی به دست دادند. پراگماتیست‏ها نیز در این میان با یکسان‏دانستن حقیقت و امر فایده‏مند راه خود را رفتند. پست‏مدرنیسم با همه‏ی این داعیه‏ها سر نزاع دارد؛ با این‏وجود باید در نظر داشت که نزاع اصلی پست‏مدرنیسم با مونیسم، مینیمالیسم، تقلیل‏گرایی و مونولوگ علمی اثبات‏گرایی است. از منظر پست‏مدرنیسم، زبان علم اثباتی به توقیف معرفتی دیگر زبان‏های تولید دانش منجر شده و صداها و لحن‏های دیگر را خفه کرده است. با اتکای به قوانین عام و طبیعت‏گرا، از تنوع و گوناگونی، چندصدایی، تکثر و تعدد زبان‏های معرفت و گزارش‏های شناختی دیگر در باب انسان، واقعیت، ارزش و جهان اغماض کرده و تفاوت‏ها را در نظر نمی‏گیرد. با اتخاذ این موضع، پست‏مدرنیسم امکان دست‌یابی به حقیقت غایی، دانش پایدار و وفاق نهایی را چیزی جز توهم نمی‏داند.

بخش دیگری از جدال پست‏مدرنیسم با برساخت‏گرایی ـ تفسیرگرایی و رویکرد انتقادی است. رویکردهای برساختی ـ تفسیری بر اصالت سوژه، ذهن‏گرایی، اصالت معنا، عاملیت‏گرایی، تمرکز بر قوانین ایدئوگرافیک و موقعیتی، باور به استدلال‏های استفهامی ـ استقرایی و تأکید بر روش‏شناسی کیفی متمرکز است. پست‏مدرنیسم ضمن ارج‏نهادن و پذیرش بسیاری از این مفروضات در مقابل اظهار می‏دارد که رویکرد مذکور فاقد نسبی‏اندیشی ژرف، بازاندیشی فردی و توجه کافی به تنوع‏ها، تعددباوری و گونه‏گونی‏های واقعی در فرهنگ انسانی است. از سوی دیگر، غایت معرفتی برساخت‏گرایی ـ تفسیرگرایی، یعنی تفهم و همدلی به همان اندازه‏ی عینیت اثبات‏گرایی توهمی بیش نیست. از سوی دیگر، پست‏مدرنیسم همه‏ی این مفروضات را چیزی جز بازی‏های زبانی تلقی نمی‏کند و بر این باور است که پارادایم مذکور در درک نوع سیالیت و فرایندِ شدن ساختارهای متأخر به قدر کافی توانا نیست. رویکرد انتقادی نیز از منظر پست‏مدرنیسم از کاستی‏های خاصی رنج می‏برد. غایت یا هدف دانش از منظر رویکرد انتقادی، یعنی افشای ساختارهای زیرین قدرت و ایدئولوژی و رهایی‏بخشی، به ‏خودی خود اهدافی متعالی هستند اما رویکرد انتقادی باید در نظر داشته باشد که ماهیت قدرت، ایدئولوژی و هژمونی در دوران معاصر به‏غایت پیچیده است. با این وجود، پست‏مدرنیسم در نقد شرایط موجود و مخصوصاً نقد سرمایه‏داری فرهنگی متأخر و ضرورت آشکارسازی عناصر زیرین واقعیت‏ها با رویکرد انتقادی هم‏داستان است. پست‏مدرنیسم ممکن است با دو رویکرد برساختی ـ تفسیری و انتقادی دارای برخی اشتراکات نظری باشد اما هیچ سر سازگاری با اثبات‏گرایی ندارد.

در نهایت باید گفت هر چند به‌زعم بسیاری خود پست‏مدرنیسم نیز نوعی فراروایت است و از این‏ نظر در نوعی برهان خودابطال درگیر است، اما پرسش‏هایی را مطرح کرده و فضاهایی را برای بحث نظری و پژوهش عملی گشوده که نمی‏توان از آن‌ها به‏سادگی چشم پوشید.