روسو و بحران خاموشی اراده‌ی عمومی

دکتر علي مرتضویان/عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي تهران

کم‌تر فیلسوفی را می‏توان یافت که به اندازه‏ی ژان ژاک روسو دارای منتقدان سرسخت و پیروان و ستایشگران پرشور باشد. به همین نحو کم‌تر اندیشمندی را می‏توان یافت که آثارش به اندازه‏ی روسو با برداشت‏ها و قرائت‏های گوناگون روبرو شده باشد.

برای بسیاری، آثار او را مشوق و محرک نظام‏ها و رهبران توتالیتر در سده‏ی بیستم بوده‌ است. در مقابل برخی نویسندگان او را فیلسوفی آزادی‏خواه با گرایش‏های آشکار لیبرالی دانسته‏اند؛ و عده‏ای او را نظریه‏پردازی رادیکال خوانده‏اند که آرا و افکارش الهام‏بخش انقلابیون، از انقلاب فرانسه تاکنون، بوده است. ظاهراً تفسیرها و قرائت‏های بالا و برداشت‏هایی اینچنین دور از واقعیت نیست و پژوهشگران گوناگون می‏توانند به‏گونه‏ای قانع‏کننده از روسوی توتالیتر، روسوی لیبرال، روسوی رادیکال، روسوی انقلابی و روسوی محافظه‏کار سخن بگویند^[1]. دلیل این تنوع و تعدد برداشت‏ها را اساساً باید در پیچیدگی اندیشه‏ی او جست‏وجو کرد که با هیچ سنت ایدئولوژیک قابل تطبیق نیست^[2].

در این نوشتار کوتاه فقط به یکی از مفاهیم فلسفه‌ي‏ سیاسی او، یعنی «اراده‏ی عمومی»، اشاره می‏کنیم تا نشان دهیم چگونه می‏توان از این مفهوم برای ارزیابی نظام‏های سیاسی به‌ویژه آسیب‏شناسی نظام‏های سیاسی فاسد و منحط استفاده کرد. این مفهوم بهانه‏ی خوبی برای ورود به اندیشه‏ی سیاسی روسو است، زیرا اراده‏ی عمومی از دیدگاه روسو نه اراده‏ی همگان است، نه مصالحه‏ی بین اراده‏های منفرد و نه میانگین اراده‏ی افراد یک جامعه. این اصطلاح، به مفهوم خیر و مصلحت عمومی نزدیک‌ است؛ خود مفهوم مصلحت عمومی نیز دستخوش تفاسیر گوناگون است و تأمل در برداشت‏های مختلف از آن می‏تواند راهنمای ارزشمندی برای فهم ژرف‏تر مسائل، مشکلات و بحران‏های جوامع کنونی باشد.

روسو بین «اراده‏ی همگان» و «اراده‏ی عمومی» فرق می‏گذارد. اراده‏ی همگان منافع خصوصی را در نظر می‏گیرد و اراده‏ی عمومی منافع مشترک و عمومی را مبنا قرار می‏دهد. از آنجا که اراده‏ی همگان بازتاب منافع خصوصی است نمی‏تواند از حد عقاید و افکار عمومی فراتر رود. اندک تغییر در کمیت، کیفیت و نسبت منافع می‏تواند به‏طور مستقیم بر عقاید و نگرش‏های همگان تأثیر بگذارد و آن را دگرگون سازد. از این رو، اراده‏ی همگان، مقوله‏ای بی‏ثبات و ناپایدار است؛ زیرا هر لحظه چیزهایی بر آن اضافه و چیزهایی از آن کم می‏شود.

در مقابل، اراده‏ی عمومی با مفهوم خیر و صلاح عمومی در پیوند و از اغراض و اختلافات شخصی تأثیر نمی‏پذیرد؛ حتی وابسته به کمیت‏های مقداری، عددی و تابع معیار اکثریت مردم یک جامعه نیست. به گفته‏ی روسو آنچه سبب عمومیت اراده است، بيش‌تر علاقه‏ی مشترک است که افراد و نه کثرت آرای آن‏ها^[3] را، به هم مربوط می‏کند. ‏بدین‏سان، اراده‏ی عمومی از آن رو «عمومی» است که هدف و میل مشترک و عمومی افراد یک جامعه را منعکس می‏کند و البته، در جامعه‏ی خوب اراده‏ی عمومی مطابق با اراده‏ی اکثریت است. اراده‏ی عمومی که ترجمان خیر عمومی است، مستقل از ضوابط و معیارهای اقلیت و اکثریت عمل می‏کند. منافع عمومی متضمن عالی‏ترین آرزوها و آرمان‏های یک جامعه است که به‏مثابه پیکره‏ای واحد تمامیت، بقا و آسایش جامعه را تأمین و تضمین می‏کند.

از نظر روسو، اراده‏ی عمومی زمانی می‏تواند بالاترین ظرفیت و قابلیت خود را برای رفاه و امنیت جامعه متحقق کند که همه‏ی شهروندان اراده‏ی عمومی را بر تمایلات شخصی برتری بخشند. در این حالت «منافع عمومی همه‌جا به‏طور بارزی نمایان است و کمی عقل سلیم برای تشخیص آن کافی است»^[4]. اما در شرایطی که منافع خصوصی اهمیت و اولویت می‏یابند، دیگر تشخیص منافع عمومی به‏سادگی و روشنی ممکن نخواهد بود. این شرایط، نشان‏دهنده‏ی بحران اخلاقی و خط فروریختگی سامان اجتماعی است. از نظر روسو انسان‏ها در سرشت خویش پرخاشگر، برتری‏جو و خودپرست نیستند، بلکه قوانین و نهادهای فاسدند که انسان را به تباهی می‏کشانند. در جامعه‏ی فاسد، رذیلت‏ها پررنگ و شایع است و اما فضیلت‏ها کم‌رنگ و نادر می‏شوند؛ همچنین پیوند میان مردم سست می‏شود و منافع خصوصی و فردی بر منافع جمعی و عمومی غلبه می‏کند. در این حالت، «دیگر در هیچ امری اتفاق آرا حاصل نمی‏شود و اراده‏ی عمومی، اراده‏ی همگان محسوب نمی‏گردد. آنگاه جر و بحث‏ها زیاد می‏شود، نظریات موافق و مخالف با هم به مبارزه می‏پردازند و حتی بهترین عقیده‏ها نیز بدون مشاجره به تصویب نمی‏رسند»^[5].

روسو در پاراگرف بالا بر یکی از جدی‏ترین آسیب‏های نظام اجتماعی انگشت می‏نهد و هشدار می‏دهد که برتری و غلبه‏ی منافع خصوصی به‏گونه‏ای اجتناب‏ناپذیر به سست شدن پیوندهای اجتماعی و گسترش دروغ و دغل و فریب و ریا می‏انجامد. «بالاخره، وقتی دولت نزدیک به زوال است و فقط شبحی بی‏خاصیت از آن باقی است و هنگامی که پیوند اجتماعی در تمام قلب‏ها گسسته می‏شود و کثیف‏ترین منافع خصوصی نام مقدس سعادت عمومی را زینت‏بخش خود می‏سازد، اراده‏ی عمومی به‏کلی خاموش می‏شود. گویی که دیگر دولتی وجود ندارد و تمام افراد به علل نامعلوم و بدون در نظر گرفتن منافع میهن رأی می‏دهند: بدین‏ترتیب احکام ظالمانه‏ای که فقط به منافع خصوصی توجه دارد به‏دروغ به اسم قانون به تصویب می‏رسند»^[6].

دشواری کار در این است که در چنین اوضاع و احوالی مرز بین خوب و بد و درست و نادرست و خیر و شر و عمومی و خصوصی مخدوش می‏شود. این‏ها نشانه‏های بحران فراگیر در نظام اجتماعی است؛ بدین معنا که همه‏ی مردم کم‏وبیش دستخوش آلودگی و تباهی می‏شوند. روسو می‏گوید وقتی تشکیلات دولت درست و سالم باشد، منافع عمومی بر منافع خصوصی برتری می‏یابد و حتی اهمیت مسائل خصوصی کم‌تر می‏شود. در این حالت سهم یکایک افراد از سعادت بيش‌تر می‏شود و مردم با رغبت به سوی جامعه‏ی ملی می‏شتابند. اما مردمی که با حکومت‏های منحط سروکار دارند، رغبت نمی‏کنند به انجمن‏های عمومی گام نهند و با آن‏ها همکاری می‌کنند؛ زیرا همگان می‏دانند که راهبر این انجمن‏ها اراده‏ی عمومی و خیر مشترک نیست؛ بلکه منافع شخصی بر آن‏ها چیره شده است^[7].

پرسش بسیار مهم این است که آیا اراده‏ی عمومی همیشه بر حق است و مسیر خیر عمومی را می‏پیماید؟ پاسخ روسو قاطعانه این است که «اراده‏ی عمومی همیشه درست است و همیشه به نفع عمومی تمایل دارد». روسو بی‏درنگ اضافه می‏کند که «ولی نمی‏توان نتیجه گرفت که تصمیماتی که ملت پس از مشورت می‏گیرد، همیشه صحیح است»^[8]. درست است که افراد برای اداره‏ی زندگی خود باید پیوسته فکر کنند و تصمیم بگیرند و اساساً تصمیم‏گیری برای بهبود زندگی و رسیدن به سعادت حق مسلم هر فرد است اما همواره این احتمال وجود دارد که آدمیان به‏صورت فردی یا گروهی و جمعی دچار اشتباه شوند؛ خواه در تشخیص مفاهیم یا مصادیق و خواه در تعیین اهداف یا روش‏ها و وسایل. سده‏ی بیستم سرشار از تصمیماتی است که ظاهراً به دست مردم یا نمایندگان آن‏ها اتخاذ شد و نهایتاً به وحشیانه‏ترین و هولناک‏ترین جنگ‏ها و نسل‏کشی‏های تاریخ بشر انجامید. روسو این واقعیت را به‌صورت قاعده‏ای کلی بیان می‏کند: «انسان همیشه نفع خود را می‏خواهد، اما همیشه آن را تشخیص نمی‏دهد»^[9]. به دیگر بیان، انسان‏ها ظاهراً همه‌جا به دنبال خیر خویشند، اما همواره این احتمال وجود دارد که در تشخیص و تعیین خیر، جزئاً یا کلاً، دچار خطا شوند. برای مثال، خیر و مصلحت بشر ایجاب می‏کند که مسائل و بحران‏های زیست‏محیطی را جدی بگیرد؛ با این همه بيش‌تر انسان‏ها همه‏جا و هر روز به‌گونه‏ای روزافزون دست‏اندرکار تخریب محیط زیست خود و محیط زیست کل انسان‏ها هستند؛ بشر امروز با وجود دانش بسیار دقیق و گسترده‏ای که از روند تخریب و ویرانی محیط‏زیست و خطرات و تهدیدهای آن در اختیار دارد، راحتی امروز را بر امنیت و سعادت فردای خویش و نسل‏های آتی ترجیح می‏دهد. اندیشه‌ي روسو الهام‏بخش حل مشکلات بسیاری شده ‏است: «هرگز نمی‏توان ملتی را فاسد نمود، ولی اغلب ملت را گمراه می‏کنند و آنگاه چنین به نظر می‏رسد که ملت زیان خویش را می‏خواهد»^[10].

در نظر روسو گرچه انسان‏ها آزاد به دنیا آمده‏اند، اما همه‌جا در بندهایی که بر دست‌وپای آن‏ها زده شده است، اسیر و گرفتارند. «وقتی انسان از حالت طبیعی وارد حالت مدنی می‏شود، تغییرات بسیاری در او انجام می‏گیرد. در رفتار او عدالت جایگزین غریزه می‏گردد و اعمال او برخلاف سابق تابع قوانین اخلاقی می‏شوند. فقط آن زمان است که ندای وظیفه جای شهوات نفسانی را گرفته و حق جای هوس را می‏گیرد و انسان که تا آن زمان فقط به خود توجه می‏کرد، مجبور می‏شود، طبق اصول دیگری رفتار کند و قبل از پیروی از تمایلات خویش با عقل خود مشورت نماید». در بحث روسو از اراده‌ي عمومی و منفعت عمومی، اخلاق جایگاه برجسته‏ای دارد.