نقش «درویش» در طنز سیاسی سعدی

[i]در معدود مواردی نیکوکاری و نیکمردی «درویش» در آثار سعدی نقض شده است؛ مثلاً در حکایت سیزدهم از دفتر دوم گلستان که درویشی اقدام به دزدی می‌کند. اما این گونه موارد اندک و قابل چشم‌پوشی است.

[ii]نگاه کنید به: ثروت، منصور. (بهار 1388). «سیاست مدن از دید سعدی». تاریخ ادبیات. شماره‌ی 3/60. ص 8.

[iii]در بوستان غالباً و از جمله در حکایت آغازین دفتر یکم «شنیدم که در وقت نزع روان...»، درویش در معنای رعیت به کار رفته‌است. از این حیث می‌توان تفاوت مشهودی را میان بوستان و گلستان تشخیص داد.

[iv]مثلاً در: داوری، پریسا. (پاییز 1388). «برخی از اندیشه‌های واقع‌گرایانه‌ی سعدی در بوستان و گلستان». پژوهشنامه‌ی زبان و ادبیات فارسی. سال اول. شماره‌ی 3.

[v]مطلع چهار غزل عبارت است از: ای که انکار کنی عالَم درویشان را/ تو ندانی که چه سودا و سر است ایشان را...، آن را که جای نیست همه شهر جای اوست/ درویش هر کجا که شب آید سرای اوست...، توانگران که به جنب سرای درویش‌اند/ مروّت است که هر وقت از او بیندیشند...، خلاف راستی باشد خلاف رای درویشان/ بنهْ گر همّتی داری سری در پای درویشان...

[vi]بدگویی نمی‌کند و بر ظاهر بی‌عیب، گمانِ باطن شریر نمی‌بَرد (حکایت اول از دفتر دوم گلستان)؛ با خداوند تجارت نمی‌کند بل که از عبادت خود نیز مغرور نمی‌شود (حکایت دوم از دفتر دوم گلستان)؛ همواره در خوف از خداوند به سر می‌بَرد (حکایت سوم از دفتر دوم گلستان)؛ ازخودگذشتگی می‌نماید و حتی کسانی را که با او به ناحق رفتار می‌کنند می‌بخشد (حکایت چهارم از دفتر دوم گلستان)؛ در کار دیگران تجسس نمی‌کند (حکایت هفتم از دفتر دوم گلستان)؛ از تحسین دیگران مغرور نمی‌شود (حکایت هشتم از دفتر دوم گلستان)؛ توجهات خاص ـ و احیاناً کرامات مفوّضه‌ی ـ خداوند را برای خود دائم فرض نمی‌کند (حکایت نهم از دفتر دوم گلستان)؛ همواره حتی در سختی شاکر اوضاع و احوال خویش است (حکایت دوازدهم از دفتر دوم گلستان)؛ توفیق را منوط به امکانات نمی‌داند و امیدوار به فضل خداوند است (حکایت‌های شانزدهم و چهل‌وششم از دفتر دوم گلستان)؛ حکمت را در اختیار نااهل قرار نمی‌دهد (حکایت هیجدهم از دفتر دوم گلستان)؛ ادب از بی‌ادبان می‌آموزد (حکایت بیستم از دفتر دوم گلستان)؛ پرخوری نمی‌کند (حکایت بیست‌ویکم از دفتر دوم گلستان)؛ از ملامتِ خلق نمی‌رنجد (حکایت‌های بیست‌ودوم و بیست‌وسوم و سی‌ونهم و چهل‌ویکم از دفتر دوم گلستان)؛ عزلت را به جماعت ترجیح می‌دهد (حکایت‌های بیست‌وچهارم و سی‌وششم از دفتر دوم گلستان)؛ در همه حال تسبیح خداوند را می‌گوید (حکایت بیست‌وپنجم از دفتر دوم گلستان)؛ زیبایی را درک می‌کند (حکایت بیست‌وششم از دفتر دوم گلستان)؛ اهل قناعت است و مایل به قدرت نیست (حکایت‌های بیست‌وهفتم و چهل‌وپنجم از دفتر دوم گلستان)؛ دوستدار رسول الله (ص) است (حکایت بیست‌وهشتم از دفتر دوم گلستان)؛ تا حدی لاابالی است (حکایت بیست‌ونهم از دفتر دوم گلستان)؛ در تدبیر منزل و مسائل درون خانواده در گیرودار و گرفتاری است (حکایت‌های سی ام و سی‌ویکم از دفتر دوم گلستان)؛ به میزانی از رزق و روزی که کفایت گذرانش را کند راضی است (حکایت‌های سی‌ودوم و سی‌وسوم از دفتر دوم گلستان)؛ صریح و رک‌گو است (حکایت سی‌وپنجم از دفتر دوم گلستان)؛ اهل ارادت است (حکایت سی‌وهفتم از دفتر دوم گلستان)؛ گناهکاران را طرد نمی‌کند (حکایت سی‌وهشتم از دفتر دوم گلستان)؛ متواضع است (حکایت چهلم از دفتر دوم گلستان)؛ و سخاوتمند است (حکایت چهل‌وهفتم از دفتر دوم گلستان).

[vii]سعدی در حکایت چهل‌وپنجم از دفتر دوم گلستان در تعریف درویش می‌نویسد: «ظاهر حال درویشان جامه‌ی ژنده است و موی سترده و حقیقت آن دل زنده و نفْسِ مرده. [...] طریق درویشان ذکر است و شکر و خدمت و طاعت و ایثار و قناعت و توحید و توکل و تسلیم و تحمل. هر که بدین صفت‌ها موصوف است به حقیقت درویش است اگرچه در قباسست...» (سعدی شیرازی 1377: 107.) محمدعلی همایون کاتوزیان با اشاره به همین حکایت، می‌نویسد: «من تعریفی از درویشی، اگر نه چنین جامع و مانع، چنین سهل و ممتنع ندیده‌ام که سعدی در باب دوم گلستان ارائه می‌دهد. [...] با این تعریف، نداشتن لازمه‌ی درویشی و بی‌نیازی نیست، اگرچه معمولاً با آن ملازم باشد.» (همایون کاتوزیان، محمدعلی. (پاییز 1379). «جدل‌های سعدی». ایران شناسی. شماره‌ی 47. ص565.)

[viii]در بین تقابل‌های دوتایی موجود در ساختار حکایات گلستان، شاید این یکی از تقابل‌های قابل بررسی باشد اما منبع ذیل با در نظر گرفتن معنای عام درویش، صرفاً تقابل درویش-توانگر و پادشاه-بنده را در گلستان تشخیص داده است: رضوانیان، قدسیه. (پاییز-زمستان 1388). «خوانش گلستان سعدی بر اساس نظریه‌ی تقابل‌های دوگانه». ادب فارسی. شماره‌ی 2.

[ix]دکتر محمد غلام در پژوهش ارزشمند خود در باب حکایات بوستان می‌نویسند: «اشخاص حدود نود درصد از حکایت‌های سعدی نام خاص ندارند و از آن‌ها با عناوین کلی یاد می‌شود. با مطالعه‌ی حکایات بوستان می‌توان وضعیت اخلاقی کلی حاکم بر جامعه‌ی عصر سعدی را نیز نشان داد اما هرگز نمی‌توان به منش و روحیات و احوال درونی اشخاص معین پی برد.» (غلام، محمد. (زمستان 1382). «شگردهای داستان‌پردازی در بوستان». نشریه‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 46. شماره‌ی مسلسل 189. ص30.)

[x]حکایت چهاردهم از دفتر دوم گلستان شباهتی به حکایت یازدهم دفتر نخست گلستان دارد؛ چه از لحاظ اختصار و چه از لحاظ مضمون.

[xi]سعدی شیرازی 1375: 127.

[xii]در غزلیات با گردش نگاه راقم این سطور (با احتساب خطای دید، کمی بالا یا کمی پایین) در بیت‌های ذیل واژه‌ی «درویش» به کار رفته‌است که گاه در معنای عام این واژه است:

قسمت خود می‌خورند منعم و درویش                     روزی خود می‌بَرند پشّه و عنقا

بازآ و جان شیرین از من ستان به خدمت                دیگر چه برگ باشد درویش بی‌نوا را

ای پادشاه سایه ز درویش وا مگیر                        ناچار خوشه‌چین بوَد آن‌جا که خرمن است

بانگ سَحر برآمد درویش را خبر شد                      رطلی گرانش در ده تا بی‌خبر بباشد

بسیار زبونی‌ها بر خویش روا دارد                          درویش که بازارش با محتشمی باشد

پرده بر عیبم نپوشیدند و دامن بر گناه                     جرم درویشی چه باشد تا به سلطان گفته‌اند

ساقی بده آن کوزه‌ی خمخانه به درویش                کآن‌ها که بمردند گِل کوزه‌گران‌اند

توانگرا درِ رحمت به روی درویشان                       مبند و گر تو ببندی خدای بگشاید

در این دیوار درویشی چه خوابت می‌بَرد                  سر بنه بر بام دولت نردبانی گو مباش

تو که پادشاه حسنی نظری به بندگان کن               حذر از دعای درویش و کف نیازمندش

افسر خاقان و آن گاه سرِ خاک‌آلود                        خیمه‌ی سلطان و آن گاه فضای درویش

باور از بخت ندارم که تو مهمان منی                    خیمه‌ی پادشه آن گاه فضای درویش

شکایت از تو ندارم که شکر باید کرد                    گرفته خانه‌ی درویش پادشه به نزول

سعدیا من ملک الموت غنی ام تو فقیری                چاره درویشی و عجز است و گدایی و حقیری

و در مواردی در معنای خاص:

ناوکش را جان درویشان هدف                            ناخنش را خون مسکینان خضاب

عارفان درویش صاحب‌درد را                              پادشا خوانند گر نانیش نیست

درویش تو در مصلحت خویش ندانی                     خوش باش اگرت نیست که بی‌مصلحتی نیست

شمشیر ظرافت بوَد از دست عزیزان                       درویش نباید که برنجد به ظرافت

بر سر خوان لبت دست چو من درویشی                  به گدایی رسد آخر چو به یغما نرود

دو چشم از ناز در پیشت فراغ از حال درویشت         مگر کز خوبی خویشت نگه در ما نمی‌باشد

دلی که دید که غایب شده ست از این درویش         گرفته از سر مستی و عاشقی سر خویش

به دست آن که فتاده ست اگر مسلمان است           مگر حلال ندارد مظالم درویش

حال درویش چنان است که خال تو سیاه                جسم دل‌ریش چنان است که چشم تو سقیم

خانه‌ای در کوی درویشان بگیر                            تا نمانَد در محلت زاهدی

دلم ربودی و جان می‌دهم به طیبت نفس                که هست راحت درویش در سبکباری

کبر یک سو نِه اگر شاهد درویشانی                       دیو خوش‌طبع به از حور گره‌پیشانی

سخن معرفت از حلقه‌ی درویشان پرس                سعدیا شاید از این حلقه که در گوش کنی

[xiii]نگاه کنید به: سعدی 1385: 1157-1176.

[xiv]مینوی، مجتبی. (بهار 1353). «رساله صاحبیه از شیخ اجل سعدی شیرازی در نصیحت ارباب مملکت». مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. سال دهم. شماره‌ی 1. ص35. نصیحتِ «قومی که به طاعت حق مشغولند...» همچنین در همان. ص51.

[xv]همان. ص41. حکایتِ «ذوالنون مصری رحمت الله علیه...» و همان. ص47. نصیحتِ «درویش توانگرصفت آن است که...» (عیناً در قطعه‌ی 86 نصیحت الملوک)

[xvi]مینوی. پیشین. ص42.

[xvii]مینوی. پیشین. ص45.

[xviii]دکتر محمد غلام درباره‌ی پایانبندی‌های سعدی در بوستان، نتیجه‌گیری‌های خارج از ساخت حکایت را قسمی از پایانبندی در نظر گرفته‌اند و می‌نویسند: «پایانبندی حکایات غالباً به نتیجه‌گیری‌های سعدی از داستان ختم می‌شود. گرچه در مواردی این نتیجه گیری‌ها چندان با ساخت حکایت تطابق ندارد و محصول مستقیم سیر و حرکت داستان نیست. [...] اغلب این نتیجه گیری‌ها خارج از ساخت روایی حکایت بیان می‌شود و به وضوح پیداست که ایده و نظر سعدی است نه برآیند مستقیم کنش‌ها و گفت‌وگوهای حکایت.» (غلام. پیشین. ص35.) ایشان درباره‌ی پایانبندی‌های سعدی در بوستان چنین اظهار نظر می‌کنند: «تعدادی از حکایات سعدی فاقد پایانبندی است. در این حکایات سعدی همین که به نتیجه‌ی موردنظر خود دست می‌یابد داستان را رها می‌کند.» (همان.) در نوشتار حاضر نتیجه گیری‌های خارج از ساخت حکایت مصداق پایانبندی در نظر گرفته نشده است و مواردی که دکتر محمد غلام فاقد پایانبندی دانسته‌اند با عنوان پایان باز در نظر گرفته شده است.

[xix]درباره‌ی الگوهای حکایت نزد سعدی نگاه کنید به: غلام. پیشین. صص20-29.

[xx]نحوه‌ی پایانبندی سعدی مختص این قبیل حکایاتش نیست و ما در این‌جا -ضمن اشاره‌ی گذرا به سایر آثار سعدی- بیش‌تر بر باب نخست گلستان تمرکز خواهیم کرد که مضمون آن مشخصاً سیاست و مدیریت است. از جهت فتح‌بابِ روایت هم در دفتر اول گلستان به نسبتِ ابواب دیگر گلستان از راوی سوم‌شخص بیش‌تر استفاده شده‌است. چنان که اگر در سرتاسر گلستان در حدود یک‌چهارم حکایات، اول‌شخص روایت می‌شود (نگاه کنید به: رضایی، لیلا و جاهدجاه، عباس. (تابستان 1391). «راوی اول‌شخص در گلستان سعدی». متن‌شناسی ادب فارسی. دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دوره‌ی جدید. شماره‌ی 2 (پِیاپی 14). صص 109-124)، در باب نخستْ کم‌تر از یک‌هشتم حکایات، راوی اول‌شخص دارد (5 از 41) و اندکی بیش از یک‌پنجم حکایات به واسطه‌ی «شنیدم»، «حکایت کنند» و «آورده‌اند» نقل شده‌است (9 از 41).

[xxi]مترجم کتاب اندرو استات نسبت سنخ شخصیتی «مجنون» و آثار شکسپیِر را این گونه بازخوانی می‌کند: «نکته‌ای که به خصوص در رابطه با آثار شکسپیِر باید مورد توجه قرار بگیرد همین کاراکتر "دلقک‌وار" در نمایشنامه‌های اوست. این کاراکتر خاص را شکسپیِر عمدتاً "مجنون" معرفی می‌کند که متأسفانه در ترجمه‌ها فقط به "دلقک" برگردان شده. مجنون شکسپیِری کاراکتری است بسیار باهوش که از ذکاوتش برای مقابله‌ای نمادین با کاراکترهای والامقام استفاده می‌کند. البته در نمایشنامه‌های شکسپیِر ویژگی‌های مجنون و دلقک به خاطر الزامات نمایشی، از ویژگی‌های عام این کاراکترها در جهان آن دوران غلیظ‌تر و پررنگ‌تر شده‌اند. می‌دانیم که نمایش‌های شکسپیِر در تئاتر گلوب اجرا می‌شد و آن دسته از تماشاچیانی که پولِ نشستن بر صندلی‌ها را نداشتند در ردیف جلوِ صحنه می‌ایستادند. این تماشاچیان بیش از همه مجذوب دلقک‌ها و مجنون‌های شکسپیِر می‌شدند. معروف‌ترین کاراکترهای دلقک در نمایشنامه‌های شکسپیِر، دلقک‌های اتللو و قصه‌ی زمستان و مشهورترین مجنون هایش مجنون‌های شاه‌لیر و تیمون آتنی هستند. نمونه‌ی دیگرِ کاراکتر دلقک‌وار شکسپیِری، یوریک در هملت است که از او در متن به عنوان لوده یاد می‌شود.» استات 1389: 111.

[xxii]استات 1389: 88-89.

ارتباط با ما:

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

مطالب مرتبط:

تأملی در سیاست اخلاقی سعدی

مقام طنز و طیبت در سخن سعدی*

مقایسه‌ای میان «گلستان» و «اخلاق ناصری» در شیوه‌ی آموزش فضایل اخلاقی*

سعدی و سیاست کردن قلم

سعدی و آثار او

حكمت نظری و حكمت عملی در آثار سعدی